Ebu Nasr El-Farabi je bio istinski nasljednik filozofa El-Kindija. Od strane kasnijih islamskih naučnika nazvan je „Drugim učiteljem“ (El-Mu'allim es-sani)[1]. Rođen je u selu Wesidž, horosanskoj pokrajini Farab oko 870. godine. Farabi je sin vojnog starješine, po jednima turskog, po jednima iranskog porijekla.
Još kao dječak zaputio se u Bagdad, gdje je izučavao logiku i filozofiju kod Mettaa ibn Junusa, a zatim je otišao u Harran gdje postaje đak naučnika Juhanna ibn Hajlan. Posjedovao je izuzetnu inteligenciju te je pokazivao veliki dar i moć zapažanja i usvajanja svega što je izučavao. Zbog toga je vrlo brzo postao poznat kao filozof i naučnik. Kada se vratio u Bagdad oko njega se okupila veća grupa slušalaca. 941. godine napušta Bagdad i odlazi u Halep, na dvor Sejfuddewle el-Hamadanija, gdje ostaje do svoje smrti, 950. godine.
El-Farabi je poznat kao veliki komentator i sljedbenik Aristotela. Napisao je komentare o kategorijama, o hermeneutičarima, o prvim i posljednjim analizama, o sofistima, o retorici i o poeziji. Komentarisao je Porfirijevu Isagogu, Aristotelova djela Nikomahovu etiku, Fiziku, Nebo i Meterologiju. Napisao je i komentar Aristotelove Metafizike. Ovaj komentar je bio vrlo važan za Ibn Sinu. U njemu je Farabi dao rješenje metafizičkih i ontoloških problema, što je pomoglo Ibn Sini da shvati Aristotelovu Metafiziku. El-Farabijeva djela, posebno ona o logici su od izuzetne važnosti, jer je u njima Aristotelova logika objašnjena tačnom i odgovarajućom terminologijom na arapskom jeziku, što će poslije El-Farabija postati zajedničko nasljeđe za skoro sve grane islamskog učenja.
Daleko od toga da se Farabi mogao smatrati čistim aristotelovcem. On je nastojao da sjedini Platonovu i Aristotelovu filozofiju. U tom smislu napisao je nekoliko djela od kojih je najpoznatije Kitab el-džem'i bejn re'ji el-hakimejn Eflatun we Aristu (Knjiga sučeljavanja ideja dva mudraca, Platona i Aristotela). U ovom djelu El-Farabi je nastojao da uskladi poglede ova dva antička mislioca.
El-Farabi je bio i politički filozof te ga, stoga, treba smatrati osnivačem političke filozofije u islamu. U tome je on više slijedio doktrine Platona kojeg je nazivao imamom filozofa. Farabijevi pogledi o političkoj filozofiji su izloženi u djelima kao što su: Ara'ul ehli el-medine el-fadile (Traktat o pogledima stanovnika idealne države), Kitabu tahsili es-se'ade (Knjiga o postignuću sreće) i Kitabu es-sijase el-medenijje (Knjiga o vladanju gradovima).
Druga razlika između El-Farabija i Aristotela je u tome što je El-Farabi pokazivao interes za muziku i veliku ljubav prema učenjima pitagorejaca. Napisao je raspravu o svim granama pitagorejskih trivijuma i quadrinijuma, ali je samo u muzici stekao izuzetan glas, tako da je o njegovom umijeću u muzici nastalo više legendi. Bio je i izvrstan izvođač. Ostavio je djelo Kitab el-musiqa el-kebir (Velika knjiga o muzici) koje se smatra najvažnijim djelom medijevalne muzike. Ovo djelo je imalo velikog uticaja i na Istoku i na Zapadu. El-Farabijeve kompozicije su se brzo proširile po Istoku, a naročito u tesawwufskim redovima. Još uvijek neki pripadnici tih redova izvode ove kompozicije.
Ova veza sa tesawwufom nije slučajna. El-Farabi je živio sufijskim načinom života. U njegovim djelima susreću se tehnički termini sufizma. Perzirao je raskošni život na ovom svijetu i pokazivao posebnu ljubav prema djevičanskoj prirodi i jednostavnom načinu življenja u takvoj prirodi. I svoja predavanja je održavao po poljanama i obalama rijeka. Često je oblačio narodnu nošnju Centralne Azije i odbacivao dvorski način oblačenja, premda se ponekad, na nekom skupu, znao pojaviti obučen bolje od svih prisutnih. Možda je to činio da bi zbunio i postidio svoje kritičare na dvoru.
Posebno interesovanje Farabija za sufizam najbolje se manifestuje u njegovom djelu Fusus el-hikem (Okviri mudrosti), koje se dan danas izučava u medresama na Istoku. Svojim simbolizmom ona obuhvata kompletan ciklus gnoze (‘irfan).
Farabiju pripisuju i pjesničke pokušaje. Reza Kuli han mu pripisuje slijedeće stihove:
Tajne sirovog i nedopečenog bitka ostaše,
i onaj mnogo vrijedni dragulj osta neprobušen.
Svako po pameti nešto reče,
a ona stvar koja je suština osta nedorečena.[2]
Drugi stihovi koji su zabilježeni pod njegovim imenom pisani su na arapskom, a mi raspolažemo samo prijevodom na ruski koji glasi:
Sa dvije staklene posude provodim ja život svoj,
i sa njima sam stvorio sva djela svoja.
Jedna posuda napunjena je mastilom,
druga posuda napunjena vinom.
Pomoću jedne sam sastavio kodeks nauke svoje,
a pomoću druge sam razgonio tugu srca svog.[3]
Dakle, kao što vidimo, „Drugi učitelj“ je bio poznat po komentarisanju i širenju Aristotelovih djela i po formulisanju i objašnjenju kompletne logike na arapskom jeziku. Bio je i politički filozof, pristalica učenja Platona i naučnik sa posebnom nadarenošću za matematiku i muziku, kao i autor djela koja su kasnije priznata kao sažetak gnostičkih doktrina. Zato je on drugi istaknuti predstavnik ove škole, čak istaknutiji od El-Kindija.
U opštoj historiji islamske filozofije obično se poslije El-Farabija govori o Ibn Sini, kao sljedećoj znamenitoj ličnosti ove škole. Međutim, u intervalu između njih bilo je filozofa i naučnika koji su zaslužni za pripremanje terena i uslova za pojavu Ibn Sine. Među takvima su naučnici Ebu el-Wefa’, Ebu Sehl el-Kuhi, Ibn Junus, ‘Abd el-Dželil Sidžzi, El-Bi'runi, grupa naučnika oko bratstva Ihwan es-safa[4], zatim enciklopedisti kao što su El-Harezmi, bibliofil Ibn Nedim, autor čuvenog El-Fihrista, te najzad nekoliko istaknutih filozofa i logičara kao što su Ebu el-Bereket el-Bagdadi, Ibn Miskewejh, savremenik Ibn Sine, Ebu Sulejman es- Sidžistani, njegov učenik Ebu Hajjan et-Tehwidi i Ebu el-Hasan el-‘Amiri koji se smatra jednim od najznačajnijih filozofa između El-Farabija i Ibn Sine.
Izvor: Razvoj nauke u X vijeku (referat), student: Emina Cerić, mentor: doc. dr. Namir Karahalilović, Univerzitet u Sarajevu, Filozofski fakultet, odsjek: Orijentalna filologija, Sarajevo, 13.01.2006.
[1] Riječ učitelj ili mu'allim ovdje ne označava onoga ko je zavladao znanostima, nego onoga koji po prvi put definiše granice svakog saznanja i sistematski formuliše svaku nauku. Zato je Aristotel, koji je prvi u Grčkoj klasificirao, definisao i formulisao razne nauke, prozvan „Prvim učiteljem“, a Mir Damas, koji je obavio isti posao u konsolidovanom svijetu dvanaesto-imamskog ši'izma safevidske epohe, u Iranu je kod većine poznat kao „Treći učitelj“. Farabiju je ovaj nadimak dat zbog toga što je njegova knjiga Ihsau ‘l'ulum, lat. de Scientiis, predstavljala prvu klasifikaciju znanosti široko poznatih među muslimanima.
[2] dr. Zebihullah Safa, Tarih-e edebijat dar Iran, I dio, str. 295, Teheran, 1342. (1964)
[3] E.Berteljs, Istorija persidsko-tadžikskoj literaturi, str. 113, Moskva, 1960.
[4] Prva skupina vjernih i iskrenih drugova Ihvan es-safa ima posebnih zasluga za proširenje pitagorejskih i hermetičkih ideja kojima su se kasnije koristili ismailiti.