Epski Đerzelez – od ličnosti do lika

Autor: Đenana Buturović

---

Turski popisni defteri iz 15. vijeka, zbirni katastarski popis iz 1455. godine, kojim je obuhvaćeno krajište Isa-bega Ishakovića, prva organizirana turska oblast u jugoslavenskim zemljama (Gürz Ilyas je upisan u popisu 1467–68. godine) i detaljni popisni defteri bosanskog sandžaka iz 1485. i 1489. pružaju relevantne podatke o timarniku-spahiji Gürz Ilyasu o kome, samo desetak godina kasnije, pišu turski hroničari.[1] U šestoj deceniji 15. vijeka Gürz Ilyas uživa timare u Makedoniji. Uživalac je timara eškindžija skopskog vilajeta (1466), i naveden je kao gulami mir i serasker. Ali već sredinom 1467. godine ovaj timar je dat drugom, uz obrazloženje da Gürz Ilyas uživa drugi timar. Gdje, nije potvrđeno. Osamdesetih godina 15. vijeka Gürz Ilyas je sigurno u Bosni. U 1485. posjeduje timare u Dobrunu i u nahiji Brod. Timar u nahiji Brod je od ranije, kako se ističe u defteru, u njegovim rukama. Prema tome, sigurno je da je osnovni Gürz Ilyasov posjed prije uvećanja bio u nahiji Brod, i u ranijem popisu, vjerovatno već 1480, ili i nešto ranije (ako se pretpostavi da su popisi vršeni svakih 5–10 godina). Do uvećanja posjeda moglo je doći posebnim ratnim zaslugama Gürz Ilyasovim, između 1480. i 1485. Za što je, ustvari, i bilo, kako to kazuju izvori drugoga tipa, mnogo razloga. Ne znamo tačno kada su Gürz Ilyasu dodijeljeni posjedi u nahiji Brod, jer nije poznato da li su sačuvani popisi između popisa 1468. i 1485. godine. Popisni defter iz 1489. je posebno značajan za praćenje ove historijske ličnosti. Po ovom defteru njemu se dodjeljuju vidno uvećani prihodi u nahiji Brod, a njegov timar upisuje kao timar Iljas-bega.[2] Podaci iz deftra o Gürz Ilyasu zajedno sa svim sačuvanim vijestima o njemu kod osmanskih historičara i hroničara, dosljedno pokazuju da je osoba koja se navodi pod imenom Gürz Ilyas uvijek ista ličnost. Značaj podataka koje sadrže defteri jeste u tome što oni otklanjaju svaku sumnju da hroničari u zabilješkama o Gürz Ilyasu preuveličavaju njegov značaj u borbama koje su vođene još oko konačnog osvajanja Bosne, pa i kasnije, nakon uspostave Bosanskog sandžaka. Naime, defteri su svjedočanstvo ratnih zasluga ovog ratnika-akindžije, jer pokazuju kako se njegovim ratnim uspjesima uveličava visina prihoda koje uživa da bi nakon 1485. dobio titulu bega, odnosno, da bi mu bili odobreni na uživanje prihodi jednog zeameta. Defteri će također biti jedan od mjerodavnih činilaca kod utvrđivanja Gürz Ilyasovog mjesta rođenja. Oni potvrđuju i dugi vojnički staž ovoga ratnika o kome također govore i hroničari.

Turski izvori hroničarskog karaktera donose obilje podataka o životu ovog junaka i svjedoče o epskoj slavi hrabrog muslimanskog ratnika iz Bosne s kraja XV vijeka.[3] Jedna od karakteristika ovih izvora je što upućuje na Gürz Ilyasovo bosansko porijeklo.

Značajem podataka o Gürz Ilyasu izdvaja se Ibn Kemal (1468–1534). Ovaj priznati turski pisac, naučnik i historičar u svojoj VII knjizi Istorije dinastije Osmana[4] donosi važan fragment o ratnim zbivanjima na bosanskom krajištu u godinama 1479. i 1480. Kao što je uočila Dušanka Bojanić ovaj fragment sadrži materiju koju ne spominje nijedna turska hronika savremena događajima ili savremena Ibn Kemalu, iz čega, s pravom, zaključuje da je napisan na osnovu originalne izvorne građe kojom je autor raspolagao.[5] Ibn Kemal svjedoči o stvarnoj ulozi Gürz Ilyasa kao ratnika – akindžije i spahije u Bosanskom sandžaku u godini 1480. U opisu Gürz Ilyasovog junaštva i mejdana koje mu pripisuje, on je pod snažnim uticajem epske tradicije. Na taj način indirektno pokazuje da je Gürz Ilyas predmet rane legende i pjevačkog stvaranja već krajem 15. vijeka. Detalji o događajima iz Ibn Kemalovog izvještaja o sukobu Kodža Davud-paše i Vuka Grgurovića, u kojima centralno mjesto po junaštvu zauzima Gürz Ilyas, njihova epska dimenzija u samom Ibn Kemalovom izvještaju i paralela u sačuvanoj epskoj tradiciji srednje Bosne još u 19. vijeku neoboriva su potvrda da su Gürz Ilyas i Đerzelez ista ličnost.[6]

Osim o Davud-paši, Ibn Kemal piše i sve ono što zna o drugim krajiškim komandantima.[7] Ovdje je značajno da piše i o Ali-begu Mihal-oglu, s tim što razlikuje događaje i djela koja su se i u 15. vijeku, pa i kasnije sve do 19. vijeka, vezivala isključivo za Gürz Ilyasa. Ovim Ibn Kemal otklanja dileme i nesporazume koje je u nauku unio A. Olesnicki tezom o kontaminaciji dva historijska junaka u epskom Đerzelezu: Ali-bega Mihal-oglua i Gürz Ilyasa.[8]

Ibn Kemal je prikazao Gürz Ilyasa u dvjema vojnim akcijama koje su se zbile 1480. godine. Jedna je manji akin-haramiluk u vilajet „Unđurovinu“, a druga je napad na vojsku Matije Korvina, u momentu kada se ona povlačila, nakon upada, odnosno, protivupada do Sarajeva 1480. godine. U prvoj akciji, do koje i dolazi po odluci Davud-paše, Davud-paša lično određuje Gürz Ilyasa za ortaka, odnosno, ravnopravnog učesnika, akindžijskom starješini,  Junus-vojvodi. Uostalom, Ibn  Kemal već u naslovu ovog poglavlja ističe ravnopravno učešće Gürz Ilyasa u ovom poduhvatu (Junus-vojvoda i Gürz Ilyas idu u akin…). Cijeneći njegovu istrajnost i hrabrost kao vojnika, Davud-paša Gürz Ilyasu daje spomenuto mjesto:

Spomenuti paša je znao da ova ruka što god prihvati privede kraju, zbog toga je spomenutog pridodao vojvodi Junusu kao saputnika (ortaka).[9]

Privodeći pet do šest stotina konjanika, Junus-vojvoda i Gürz Ilyas uspješno obavljaju ovaj akin i zaustavljaju se, u povratku, sa mnoštvom zarobljenika, na obali Sane. Dok Junus-vojvoda ostaje sa većim dijelom pratnje u logoru, da bi se njegovi ratnici odmorili, Gürz Ilyas nastavlja svoju ulogu isturenog vojskovođe, pa sa sto do dvjesta boraca kreće prema Bosni, vodeći zarobljenike. Ulogorene vojnike Junus-vojvode iznenađuje na spavanju „jedan od Čavli banova mađarske zemlje“ – Čavli-oglu, poznati krajišnik.[10] Gürz Ilyas koji je ostavio zarobljenike u Kamengradu, obaviješten o novonastaloj situaciji, dočekuje neprijatelja, s druge strane Sane, i ponovo je u prvim bojnim redovima. Ibn Kemal odaje veliko priznanje i vođi protivnika banu Čavli-ogluu[11], mudrom držanju i hrabrosti Junus-vojvode, ali na poseban način je prikazano junaštvo Gürz Ilyasa i njegova borba sa Čavli-ogluom.

U događajima koji su se zbili u proljeće 1480. nakon protivnapada vojske Matije Korvina, koja je upala u Sarajevo i popalila ga, Ibn Kemal nas obavještava o Gürz Ilyasu kao o jednom od najuglednijih spahija i timarnika iz bosanskog sandžaka. Kao i za ostale spahije koje Davud-paša obavještava putem svoji ulaka (vjesnika), Ibn Kemal i za Gürz Ilyasa kaže da se nalazio ni „blizu ni daleko“ od Sarajeva. Naznačivši, s jedne strane, dolazak u Sarajevsko polje višegradskog kadije Begovića (Beg-oglu), s druge strane, kadije Broda – Husamovića (Husam-oglu), Ibn Kemal nam naznačuje da s treće strane stiže Gürz Ilyas. Ako je kadija Broda došao preko Visokog i Sarajeva, onda je Gürz Ilyas mogao doći s treće strane, iz Bučića (danas selo Bučići pripada Novom Travniku) – putem Busovača-Kiseljak-Sarajevo. Za ovu tezu nalazimo potvrdu u turskom popisnom defteru iz 1604. u kome se navodi mezra (zvana) konak Gürz Ilyasa.[12] Ovo navodimo također kao jedan od dokaza historičnosti Ibn Kemalovih podataka o Gürz Ilyasu.

Gürz Ilyas ima značajnu ulogu u sukobu sa mađarskom vojskom nakon što je turska vojska napala na nju, prilikom njenog povlačenja. Davud-paša je Gürz Ilyasu dodijelio ulogu čuvara na ulazu u klisuru Miledreš (Milodraž)[13], a istakao ga i u sukobu sa glavnim neprijateljskim protivnikom Vukom Grgurovićem.

Konstatacija o vidnom uticaju što ga je epska tradicija imala u Ibn Kemalovom izvještaju o Gürz Ilyasu zaslužuje posebno tumačenje, jer je nesumnjivo da je usmena predaja epskog karaktera značajna podloga izvještaja koji posjeduje Ibn Kemal o Gürz Ilyasu. Opis dvoboja Čavli-oglua i Gürz Ilyasa dat je na način kako ga donosi epska pjesma, i Ibn Kemal, ustvari, kada piše o Gürz Ilyasovom junaštvu slijedi svoga izvještača, vjerovatno čovjeka iz Bosne ili susjednih južnoslavenskih krajeva. Na taj način jedino možemo protumačiti činjenicu da su najdinamičniji opisi ovoga turskog historičara posvećeni mejdanima junaka iz Bosne, kao i činjenicu da se Ibn Kemalovi opisi Gürz Ilyasa razlikuju od opisa svih drugih učesnika ovih događaja – Davud-paše, Junusa-vojvode, pašinog sina i drugih.

Imenovani je stekao slavu u narodu (U narodu je /prosto/ poznat pod imenom Gürz Ilyas). Svojom hrabrošću i strahopoštovanjem napunio je ovu zemlju.[14]

Ovo govori o Gürz Ilyasovoj popularnosti u čitavoj Bosni. Ibn Kemal naglašava ratno iskustvo ovog popularnog vojnika:

Na poprištu rata i borbe brze odluke; hitar konjanik na bojnom polju. Po svom obliku i veličini ličio je na razjarenog lava. Po stasu svom ličio je na visoki razgranati javor.[15]

Mejdan, po hrabrosti ravnopravnih protivnika, Čavli-oglua i Gürz Ilyasa, na spomenutom području između Sane i Kamengrada, razradit će kasnije usmena tradicija u poznati epski dvoboj Marka Kraljevića i Đerzelez Alije, koji je, uz to, predmet niza predanja i pripovjedaka.[16]

Ibn Kemalov opis susreta Gürz Ilyasa i Vuka Grgurovića sadrži elemente koje susrećemo u razvijenoj epskoj tradiciji 19. vijeka (1. susret sa prepoznavanjem, 2. lažni poziv na mejdan, 3. prijevara i 4. potjera). U epskim sekvencama ovih Ibn Kemalovih izlaganja nazire se već formirana bošnjačka tradicija, nesumnjivo u svom prvom stadiju, pa se ovdje, za razliku na susret Čavli-oglua i Gürza Ilyasa, koji nastupaju kao ravnopravni protivnici, ističu Gürz Ilyasove etničke osobine nad Vukovim i Vuk se, po ovom izvještaju, plaši sukoba s Gürz Ilyasom, što ga i navodi da se služi varkom.

Izvještaj o Gürz Ilyasu, upućen Ibn Kemalu, najvjerovatnije datira prije 1491, odnosno, 1492. godine. Naime, možemo pretpostaviti da se o Gürz Ilyasovoj smrti ne govori u zagubljenim dijelovima Ibn Kemalove Historije, pa je prema tome, Ibn Kemal saopćio sve što je znao do navedenog vremena o Gürz Ilyasu. Da je izvještaj pisao na temelju kasnijih podataka vjerovatno bi spomenuo i Gürz Ilyasovu smrt.

O Gürz Ilyasu „akindžibaši, vojskovođi i glavi Bosne“ piše i turski pjesnik iz 17. vijeka Esīrī (1629) u svom destanu Sultän Mehmed Han zamaninda Rūm ili ne olan gazāyi beyān ider.[17] Osnovni smisao, odnosno, sadržaj Esīrījevih pričanja o sukobu Gürz Ilyasa i Despota Vuka ima sličnosti sa Ibn Kemalovim s tim što je ovaj izvještaj s manje epskog nadahnuća, bez potke epske pjesme, premda se i ovdje saopćava ono što je rezultat više nego stoljetnih pripovijedanja, a mnogo toga je, očito, bilo poznato Esīrīu i iz posebnih historijskih izvora.[18] Ipak je Esīrī doprinio poznavanju biografije hrabrog i krupnog Bosanca s brkovima, o kome pripovijeda Ibn Kemal. Tako od Esīrīja doznajemo da je imao dug ratnički staž („dugo godina je vodio bitke“), mnogi „nevjernici“ su bili njegove žrtve, a da bi se sve bitke nabrojale dugo bi to trajalo.

O Gürz Ilyasovoj smrti najranije vijesti nalazimo u jednoj proširenoj verziji hronike Oruça s početka 16. vijeka (Ta'rih-i al-i Osman),[19] te kod Mesīhīa, divanskog pisara u službi rumelijskih osmanskih namjesnika, poznatog pjesnika (kraj 15. početak 16. vijeka).[20] O njegovoj smrti govori i Esīrī.

U prvom navedenom izvoru vijest o Gürz Ilyasovoj smrti spomenuta je uz opis Krbavske bitke 1493. godine, odnosno, uz izvještaj o njoj. A. Olesnicki je zaslužan za interpretaciju ukupnog izvještaja o ovim događajima obje verzije pariskog rukopisa i za pobliže datiranje Gürz Ilyasove smrti. Naime, kako turski hroničar piše o Krbavskoj bici i banu Derenčinu (Derendžilu), koji je u ovoj bici pao u ropstvo (1493), a izričito se kaže da je on pogubio junaka, pehlivana, iđita, znamenitog vojvodu Gürz Ilyasa, onda se pogibija Gürz Ilyasa dogodila prije 1493. godine. Posmatrajući vijest o Gürz Ilyasovom ubistvu u širem kontekstu izlaganja turskog hroničara, imajući u vidu hroničarev redoslijed izlaganja, Olesnicki je mudro uočio vezu između Jakub-begovog dolaska u Bosnu i vijesti o Gürz Ilyasovoj smrti, i zaključio da je Gürz Ilyas poginuo u jednoj od ratnih operacija koje je organizirao Jakub-beg 1491. ili 1492. godine.[21] Nakon što je postao poznat izvještaj Mesīhīa o pogibiji trojice subaša u blizini Sokol-grada – Gürz Ilyasa, Güsel Tursuna i Mümin’ Hvāce, a Mesīhī govori o njihovim grobovima upravo na tom mjestu oko 1513. godine, kao što govori, uostalom, oko sto godina kasnije i Esīrī, to se, s dosta pouzdanja, može govoriti o mjestu Ilyasove pogibije. Živo sjećanje na Đerzelezovu smrt, vezano za kult njegova groba u Gerzovu kod Mrkonjić Grada (odgovara lokaciji Mesīhīa), naime, turbe Đerzelez Alije nalazi se nekoliko kilometara sjeverozapadno od tvrđave Sokol.[22] Ova podudarnost o mjestu groba Gürz Ilyasa i kulta njegovog groba od samih početaka 16. vijeka sa tradicijom o Đerzelezovom grobu, i kultu Đerzelezovog groba do naših dana, također potvrđuju da su historijski Gürz Ilyas i epski Đerzelez ista ličnost. Ako dovedemo u vezu naziv Gerzovo, u upotrebi prema turskim popisnim defterima od 1528. (ranije se zvalo Prhovo), s imenom Gürz Ilyasa – Đerzeleza, onda i sam naziv ovoga lokaliteta posvjedočuje popularnost ovog junaka. Istovremeno sve ovo svjedoči o kontinuitetu epske slave Gürz Ilyasa – Đerzeleza, do naših dana.

Prve direktne vijesti o pjesmama  o Gürz Ilyasu, odnosno, Đerzelezu, kao što sam već napisala, potiču iz 17. stoljeća. Nalazimo ih kod Ibrahim-bega Pečevija, u djelu Tarihi Pečevi. S obzirom na Pečevijev boravak u Bosni krajem 16. vijeka, vrlo je vjerovatno da ih je Pečevi čuo upravo u Bosni. Smatram da se to može zaključiti iz konteksta ukupnih Pečevijevih saopćenja. U poglavlju O nazivu brda Gürz Ilyas (u Budimu) govori se o Gürz Ilyasu kao hrabrom muslimanu iz kasabe Janje, koji se posebno isticao u borbama pod beogradskom tvrđavom, brzim upadima u tvrđavu, dok je ova bila u  nevjerničkim rukama. Poginuo je kao šehid i o njemu se pjeva na jeziku „nevjernika“ (tj. na jeziku Bosne i Vlaha) pjesma koju na ovom jeziku zovu „davorijom“.[23] Osim pjesama o Gürz Ilyasu u to vrijeme je među muslimanskim svijetom u Bosni i Budimu veoma rasprostranjena prozna usmena predaja, od duge maštovite priče do kratkih predanja – legendi. Pečevi saopćava kao predanje i tradiciju o tom da su neprijatelji, nakon što su pogubili Gürz Ilyasa, odsjekli njegovu glavu i poslali je u Budim, a sam kralj je izdao naređenje da se glava ovog velikog junaka sahrani u znak priznanja njegovom junaštvu na brdu Gürz Ilyas, što Pečevi navodi i kao uzrok da se ovo brdo tako zove. Samu priču o slanju Gürz Ilyasove posječene glave u Budim, Pečevi smatra izmišljotinom. Veoma je zanimljivo da Pečevi ne spominje nosioce ove tradicije u Budimu, dok će, u ovom istom vijeku, nešto kasnije, Evlija Čelebi navesti bosanskohercegovačko doseljeničko stanovništvo u Budimu upravo kao nosioce ove tradicije. Sve te vijesti o Gürz Ilyasu, Evlija donosi u šestoj knjizi svoje Seyahatname. E. Čelebi donosi nove detalje i vijesti iz ukupnog opusa pričanja o Gürz Ilyasu – o buzdohanu Gerz Eljas-babe na Bečkoj kapiji u Budimu, o brdu Gerz Eljas, o utvrdi na brdu koju je, po Čelebiji, godine 1541. podigao sultan Sulejman za uspomenu što je tu bio sahranjen Gerz Eljas i o Gerz Eljasovoj tekiji.[24] Čelebi ističe njegovo vjersko opredjeljenje i navodi da je pripadao pravcu Imam-i A'zama, pripisuje mu porijeklo iz Bana (Banja) Kasabe u blizini sandžaka Smederevo (Semendire).[25]

Navedeni osmanski izvori o historijskom Gürz Ilyasu su nezaobilazni u  identifikaciji epskog Đerzeleza, junaka usmene balkanske tradicije.

Detalji o Gürz Ilyasu koje sam navela, bogata publicirana i rukopisna južnoslavenska građa epskog karaktera, predanja i memorati, albanska tradicija o Gjergj Elez Aliju i rezultati do  kojih sam došla iscrpnim etnološko-folklorističkim proučavanjima usmene predaje o Đerzelez Aliji u Sarajevu, u centralnoj i jugozapadnoj Bosni, dopunjuju se upravo na čudesan, ali i poznat način prema onim zakonitostima, poznatim samo u usmenom pjesništvu, a koje prate izrastanje heroja i pretpostavljaju posebnu poetiku – poetiku usmenog pjesništva.

 

Izvor: Đenana Buturović i Munib Maglajlić, Bošnjačka književnost u književnoj kritici, usmena književnost, II knjiga, Izdavačka kuća ALEF, Sarajevo, 1998, str. 395–402.