Više od hiljadu godina Al-Azhar je bio u službi svjetionika islamskog svijeta. Kordoba, Granada i Bagdad, svi su imali ulogu centra islamske kulture još prije Kaira u čijem srcu je Al-Azhar. Oni su sami iskazivali tu prednost i razliku. Sada je Al-Azhar prepoznatljiv kao internacionalno stjecište islamskog učenja. Al-Azhar je iznjedrio veliki broj učenjaka koji su svojim riječima i djelima ostavili jak uticaj na čovječanstvo. Tokom svoje slavne historije, Al-Azhar je bio i ostao simbol mudrosti, istine, pravde i vjere, pružajući jak otpor svim pokušajima oskrnjavljanja svetosti islama.
Period Fatimija (969–1171)
Četvrti fatimijski halifa El-Mu'iz Li-dinillahi je 969. preoteo Egipat od abbasijske kontrole halifata. Komandant njegove vojske, Dževher es-Sikili je odmah otpočeo izgradnju novog gradskog centra za svoga gospodara. Grad je postao poznat pod imenom Kairo, kojeg je fatimijska elita napravila da bude administrativni centar njihove imperije. Izgradnja džamije Al-Azhar završena je 972. Prvo je nazvana Džami'a-l-kahire (Kairska džamija), ali je potom to ime promijenjeno u Al-Azhar u čast Poslanikove, a.s., kćerke Fatime ez-Zehre od koje su Fatimije uzeli svoje ime. Fatimije su bili šije, pa su stoga tokom fatimijske ere, ezan i hutba na Al-Azharu bili po ši'ijskom modelu. Glavni obred petkom (hutba) se kazivao na Al-Azharu pa je zato Al-Azhar postao centar vjerskog života u tom području. Međutim, od samog početka Al-Azhar je bio centar edukacije i bogosluženja. Prvi dersovi su se održavali rane 975. kada je Ebu el-Hasan Ali ibn en-Nu'man predstavljao pojašnjenje El-Ihtisara (Sažetak) knjige koja se ticala određenih aspekata islamskog prava. Fatimijski halifa El-Aziz Billah je 988. osnovao zvaničnu strukturu obrazovanja. On je zaposlio nekoliko renomiranih učenjaka da predaju na Al-Azharu i sagradio konačišta (internate) blizu džamije kako bi smjestio predavače i studente iz cijelog islamskog svijeta. U to vrijeme predavanja na Al-Azharu su se bazirala na teologiji šija, pored nekih osnovnih informacija o gramatici, književnosti i historiji koje su se proučavale. Sve dok se nije formirala druga škola Daru-l-hikme koja je 1005. pridodata Al-Azharu, spomenute oblasti i nekoliko naučnih tema postale su prepoznatljive u nastavnom programu. Na kraju fatimijskog perioda, Al-Azhar je već bio formiran kao vitalna komponenta egipatske kulture. Zahvaljujući njemu, znatno je povećan standard obrazovanja u zemlji. On je bio odgovoran za obučavanje kadrova poput Bin Zulaka, autora „Fadail Misr“ (Imovina Egipta) i „Qudat Misr“ (Suci Egipta); Ibn Abdullah el-Masbahija; Ebu Abdullah el-Quda'ija koji je napisao biografiju Šafije i Ibn el-Hajsama.
Period Ejjubija (1171–1250)
Salahuddin el-Ejjubi (na Zapadu poznat kao Saladin) poveo je sirijsku armiju koja je porazila Fatimije 1171. vraćajući zemlju pod sunijsku kontrolu. Kada je sirijski sultan Nuruddin 1176. preselio na Ahiret, Salahuddin je postao sultan Sirije i Egipta. On je nastojao da otkloni uticaj šija iz egipatske kulture i naredio da se hutba petkom kazuje iz El-Hakimi džamije, umjesto iz Al-Azhara. Od tada je prošlo više od jednog stoljeća da se hutba opet kazuje sa Al-Azhara. Salahuddin je, takođe, uspostavio veliku mrežu islamskih škola sunijskog prava (hanbelije, šafije, malikije i hanefije). Te nove ejjubijske škole, potpomognute od vlade, počele su da se nadmeću sa Al-Azharom koja će od njih imati bolje predavače i studente.
Period Memluka (1250–1517)
Posljednji sultani Ejjubija formirali su elitnu gardu ratnika koja se sastojala od robova poznatih pod imenom Memluci. Bilo je jasno da je snaga Ejjubija slabila, pa je jedan od tih vojnika dobio vlast i postao sultan Sirije i Egipta. Mongoli su se rasuli po istočnom islamskom svijetu. Usput su opljačkali Bagdad, pa su ih nakon toga potukli Memluci kod Ajnu Džaluta u sjevernoj Palestini. Španjolci su porušili većinu islamskih škola u Andaluziji. Destrukcija tako velikog broja kulturnih centara je okrenula islamske znanstvenike prema Kairu, naročito prema Al-Azharu kao mjestu studiranja i proučavanja. Povećana važnost Al-Azhara je rezultirala renoviranjem i izgradnjom dodatnih objekata. Tokom perioda Ejjubija, Al-Azhar se gotovo jedno stoljeće uopšte nije renovirao, tako da je njegovim zgradama bila potrebna restauracija. Drugi memlučki sultan, Ez-Zahir Bajbars, ovlastio je princa Izuddina Aidamura da obnovi džamiju i napravi novu prostoriju u kojoj će se proučavati. Kada je to završeno, hutba se opet kazivala iz Al-Azhara. Za vrijeme Memluka puno toga je renovirano a mnoga zdanja su se izgrađena, uključujući konačišta za studente, kancelarije za edukaciju siročadi, restorane u kojima su se hranili siromašni studenti i nekoliko novih škola koje su primale sve veći broj đaka. Najpoznatija od tih škola bila je Tajbarsija koju je sagradio Alauddin Tajbars 1309. godine u kojoj se proučavala šafijska pravna škola. U Akbagija školi koju je 1339. god. sagradio Alauddin Akbaga učila se šafijska i hanefijska pravna škola. Poznata je Dževherija škola koju je 1440. sagradio Dževher el-Kankabai. Al-Azhar je tokom ovog perioda igrao sve značajniju ulogu u svakodnevnom egipatskom životu. Postao je glavni izvor informacija u Kairu. Praktično, svaka se novost prvo objavljivala na Al-Azharu. Period u kojem su vladali Memluci se naziva zlatnom erom Al-Azhara. Tada se njegov uticaj protezao kroz islamski svijet i zadobijao renome kod većine uticajnih muslimanskih učenjaka koji su na njemu studirali i proučavali. Bilo je vrlo mali broj onih koji ga nijesu na duže vrijeme posjećivali. Vjerovatno najpoznatiji učenjak koji je u to vrijeme učio na Al-Azharu bio je istoričar i sociolog, Ibn Haldun koji je tamo formirao školu proučavanja historije. Drugi eminentni azharski učenjaci iz tog perioda uključuju El-Makrizija, Es-Sehavija, Šemsuddina el-Asbahanija, vodećeg mislioca, logičara u njegovom vremenu i Šerifuddina el-Malikija.
Period Osmanlija (1517–1798)
Al-Azhar je nastavio stajati na čelu islamskog učenja u periodu Osmanlija. Naročito je sultan Selim el-Evel pokazao veliko interesovanje za rad Al-Azhara. On je kupio mnogo poznatih rukopisa sa Univerziteta, uključujući radove El-Makrizija, Es-Sujutija i Es-Sehavija. Njegov nasljednik Sulejman el-Kanuni ih je kasnije vratio u Kairo. Al-Azhar je nastavio svoja izučavanja sunijskog islama, ali je takođe pružio šansu studentima da proučavaju astronomiju, matematiku, fiziku i biologiju, pored davanja lekcija iz religije, književnosti i lingvistike. Najpoznatiji učenjaci su dolazili na Al-Azhar, uključujući vrsnog poznavaoca hadisa, Šihabuddina Ebu el-Abbasa Ahmeda bin Muhammeda bin Ahmeda, koji je kasije bio poznat kao El-Makri, Abdulgani Ismail bin Ahmed enNablusi, takođe, poznat kao Šejhu-l-islam koji je 1694. god. posjetio Al-Azhar, Muhammed bin Abdurrazik, koji je bio ekspert arapske književnosti i hadisa, te autor jednog od najvećih rječnika arapskog jezika. Boravio je na Al-Azharu od 1754. pa sve do 1791. kada je umro; Šihab ibn Ahmed bin Kasim el-Hidžazi koji je iz Andaluzije došao u Kairo 1636.
Moderna era (1798–sadašnjica)
Dolazak francuskog kolonijalizma uzrokovao je proširenje egipatskih kulturnih granica što je imalo odraza na Al-Azhar. Najveći akcenat je stavljen na izučavanje praktičnih znanosti, a ne samo vjerskih i teorijskih. Kada je Muhammed Ali 1801. god. postao vicekralj Egipta, između ostalog je podsticao izmjenu egipatskog obrazovnog sistema. On je vjerovao da Al-Azhar ne može proučavati moderne znanosti pa je, u toj namjeri, otvorio nove škole. To je stvorilo novu generaciju studenata tadašnjih vladinih škola čiji obrazovni background nije baš duboko ukorijenjen u islamsku kulturu. Kada je Muhammed Ali umro, Al-Azhar je počeo reformatorski proces i reorganizaciju obrazovne strukture kako bi se što bolje uklopio u narodne standarde. Eminentni mislilac i reformator, šejh Muhammed Abduhu, čije su se ideje razvile u liniji sa prijašnjom dvojicom učenjaka Al-Azhara, Hasanom el-Attarom i šejh Džemaluddinom el-Afganijem, zahtijevale su osvježavanje obrazovnog sistema, uključujući izučavanje modernih nauka u nastavnom programu. U nadi stvaranja čvršćeg jedinstva među mnogim učenjacima Al-Azhara, izbornim putem osnovan je Bord imama četiri sunnijske škole i šejhova Al-Azhara. Ovaj proces reorganizacije je naišao na jak otpor tradicionalnih članova azharske postave, koji su smatrali da dalji fokus proučavanja mora biti usmjeren ka religiji a ne ka „modernim svjetovnim naukama“. Muhammed Abduhu je 1905. godine izbačen iz Uprave a imenovan je novi šejhu-l-azhara. Sve do 1911. godine predstavnici Al-Azhara nijesu našli način da inkorporiraju ideje Muhammeda Abduhua sa tradicijom Al-Azhara. Zakon iz 1911. godine je iznio planove Al-Azhara da obnovi tradicionalne metode učenja dok su se nove teme modernih nauka predavale. Drugi važan dio ovog zakona je formiranje Vrhovnog savjeta. Od 1911. pa nadalje, predstavljeno je nekoliko novih zakona koji su uvjeravali da Al-Azhar ide u korak sa posljednjim razvojima obrazovanja, zadržavajući ujedno svoj jedinstveni karakter. U prošlosti Al-Azhar je odlučio da sebe izoluje kako bi sačuvao svoju kulturu od spoljašnjih uticaja. Ovih dana, međutim, na Al-Azharu je puno više zastupljena politika progresa i razvitka.
Preveo s engleskog Dž. Redžematović
Izvor: ELIF, islamske novine, god. VII, br. 46, Podgorica, decembar 2007, str. 5.