Autor: Nijazija Koštović
Rodonačelnik Turaka Osmanlija je tursko pleme Kai koje je i prvobitno bilo nastanjeno u oblasti današnje Ankare sa hanom Ertogrulom, čiji se sin Osman proglasio sultanom 1299. godine i stvorio novu tursku državu koja se širila prema oslabljenoj Bizantiji. Seldžučki stilovi su se već miješali sa bizantijskim (uticaj Aja Sofije) i uticali na stvaranje velikog prostora ispod jedne kupole na četiri stuba. Ovo je osnovna novina i u osmanlijskim arhitektonskim stilovima, dok ostali elementi sadržavaju seldžučke arhitektonske osobine.
Bursanski i ranocarigradski period (XIV i XV stoljeće)
U ovom periodu grade se „ulu“ džamije sa više manjih kupola kao: Ulu džamija u Bursi (1399) sa dvadeset malih kupola na toliko polja podijeljenom molitvenom prostoru, Eski džamija u Jedrenu (1414), Zindžirlikuja-džamija u Carigradu sa šest jednakih kupola i trijemovima sa po tri male kupole.
U grupu džamija sa velikom kupolom iznad jedinstvenog prostora spadaju: Alaudin-džamija u Bursi (1326), Zelena džamija u Izniku (1378), Firuz-agina džamija u Carigradu (1491).
Grade se u ovom periodu i džamije sa dvije kupole iste veličine. Džamija Orhan-beja u Bursi, Jeldirum džamija u Bursi, Murad-pašina džamija u Carigradu (1466). U ovo vrijeme javlja se džamija sa rasponom ispod jedinstvene kupole od 24 metra Učšerefli-džamija u Jedrenu (1477) kao i jednokupolna Sultan Mehmed-Fatihova džamija u Carigradu (1471).
U ovom bursanskom i ranocarigradskom stilu građene su i brojne medrese i turbeta (mauzoleji) kao što su medresa sultana Mehmeda Fatiha u Carigradu (1471), turbeta Hajrudin-paše u Izniku (1378), sultana Bajazita u Bursi (1451). Zatim hanovi Orhan-gazi u Bursi i Kirkčihan u Carigradu (1467), bezistani u Bejšeheru, Tiru, Bursi, Ankari, Jedrenu. Građeni su u ovom periodu hamami: Orhan bejov u Bursi, Eski-Kaplidža u Bursi, Mahmut-pašin u Carigradu (1466). Građene su palate: Orhanova u Bursi, sultan Fatihova u Carigradu (1458.).
Klasični period osmanske arhitekture (1501-1703)
Ovaj najznačajniji period u osmanskoj arhitekturi uopće, obilježila su dva velika graditelja, odnosno, dvije graditeljske škole čiji su oni rodonačelnici, a to su mimar Hajredin i mimar Sinan, najveći neimar ne samo klasičnog nego uopće osmasnkog arhitektonskog stila.
Mimar Hajredin gradi u vrijeme sultana Bajazita II (1482-1512), sa najznačajnijom džamijom sultana Bajazita II (1501) u Carigradu na Bajazitovom trgu. Ova džamija, ima centralno prostorno rješenje sa konstuktivnim sistemom pod uticajem Aja Sofije, i svi ostali neimari toga perioda rade u mimar-Hajredinovom stilu.
Mimar Sinan (1490-1588) označava najveći uspon turske arhitekture uopće. Prva mu je džamija Šahzade (1548) ne velika, ali konsturktivno sjajna. Moguće da je njegova najznačajnija osobina, čistoća i smjelost u konstrukciji, došla do izražaja još u početku graditeljske karijere, kada je radio kao konstruktor – inženjer na izgradnji vojnih tvrđava i utvrđenja.
Njegova najznačajnija džamija je: Sultan Sulejmanova ili Sulejmanija u Carigradu (1550-1557), iako ne najveća, onda sigurno najmonumentalnija džamija u Carigradu. Na posjetioca čini takav upečatljiv dojam da čim joj se približi može uvidjeti njenu dominantnost u prostoru, a kada uđe u sam objekt ostaje zadivljen prostornim skladom kome je podređena konstrukcija. Sasvim drugačiji osjećaj, osjećaj strahopoštovanja ima posjetilac kada prvi put uđe u baziliku svetog Petra u Rimu, jer se osjeti tako sićušnim u tom ne baš skladnom prostoru neshvatljivih razmjera.
Graditeljska čuda starog vijeka nastajala na raznim stranama svijeta pod različitim društvenim, ekonomskim i civilizacijskim uvjetima svoj vrhunac dostigla su na Orijentu u okrilju helenističke civilizacije i na razvalinama iste, a vrhunsku obnovu u doba rensanse i možda se više nikada u takvim dometima na Zemlji neće pojaviti.
Druga značajna džamija neimara Sinana je Džamija Selima II u Jedrenu (1569-1575). Njemu i njegovoj školi pripisuje se preko 300 sakralnih, javnih, stambenih i vojnih gradnji u raznim krajevima ogromnog Osmanskog Carstva. Da nabrojimo: samo neke značajnije, ali čuvene Kara Ahmet-paše (1561), Rustem paše (1561), Sokolu Mehmet-paše (1571) (Mehmed paše Sokolovića – velikog vezira), sve u Carigradu. Turbeta sultana Sulejmana Veličanstvenog (1557), Selima II (1574), Rustem paše (1561), Barbakas Hajredin-paše (1546) – (admirala Hajredina Barbarose – Riđobradog), sva u Carigradu. Od hamama: Haseći-hamam uz džamiju Mihrimah u Carigradu. Od medresa Husrevija u Alepu, medresa uz Šahzade džamiju u Carigradu i medresa uz džamiju Sulejmaniju u Carigradu. Most Mehmed-paše Sokolovića na Drini u Višegradu.
Da ukažemo na najosnovnije karakteristike navedenih objekata treba nam mnogo prostora, a ova knjiga ima pretenziju, prije svega, ukazati na stradanja i uzroke stradanja objekata materijalne kulture muslimana u Sarajevu, dakle objekata čiji je arhitektonski stil najvećim dijelom nastavak klasičnog arhitektonskog osmanskog stila. Umjesto kraće biografije velikog neimara Sinana, treba reći da je bio savremenik Mikelanđela Buonarotija i da je Sinanov arhitektonski opus ravan najvećim ostvarenjima italijanske renesanse.
Najpoznatiji učenik mimar Sinanove škole je Mehmed-aga, graditelj najveće carigradske Sultan Ahmedove ili Plave džamije (1609-1616).
U XVI i XVII stoljeću dograđeni su sultanski dvorci u Top Kapi Saraju (stara rezidencija – danas bogata i značajna muzejska riznica). Izgrađena su dva velika bezistana: Velika čaršija u Carigradu i Misir čaršija u Carigradu. Ovaj stil karaktrističan je po skladnim volumenima, površinama i linijama s finim osjećajem za dekoraciju u raznim materijalima naročito u bojenom fajansu čije je bogatstvo oblika sasvim nadoknadilo zabranjeno slikarstvo i kiparstvo ljudskih obličja. Ovo je ujedno i doba najveće moći Osmanskog Carstva, jer izvorna arhitektura uvijek je bila ne samo materijalni dokaz moći i stanja u jednom društvu, nego i materijalno ovaploćenje ljudskog shvatanja i poimanja u tom vremenu i prostoru.
Period dekoracije tulipana (1703-1730)
Sam naziv perioda karakteriše ovaj arhitektonski stil, jer tu nije više riječ o prostornim vrijednostima arhitektonskih objekata nego samo o dekoraciji u kojoj prevladava stilizovani cvijet tulipana. Ovo je ujedno i vrijeme opadanja moći Osmanskog Carstva što se odmah po naprijed navedenoj maksimi odrazilo na arhitekturu, te se umjesto prostornih atributa kao nosioci stila pojavljuju dekorativni atributi. Loša prostorna forma prikriva se spoljnom dekoracijom.
U ovo vrijeme Sultan Ahmed III gradi veći broj šadrvana – fontana. Ibrahim paša gradi nekoliko paviljona. Kroz navedene objekte vidan je prodor evropskih stilova i uticaj Evrope na osmansko arhitektonsko stvaralaštvo.
Period osmanskog baroka (1730-1808)
Period baroka u osmanskoj arhitekturi pada u vrijeme reformi u Osmanskom Carstvu u kome se tada javljaju nacionalno oslobodilački pokreti diljem Carstva. Tada na prostore Osmanske prodire stil evropskog baroka, ali u formi prilagođavanja osmanskoj arhitektonskoj tradiciji. U stilu izmjenjenog baroka izgrađene su Nuri Osmanlije džamija u Carigradu, Laleli-džamija u Carigradu, turbe i šadrvan Abdulhamida I, kao i džamija sultana Selima III u Carigradu. Ovi objekti su po prostornim, konstruktivnim i ostalim rješenjima ispod ostvarenja iz vremena klasičnog perioda osmanske arhitekture, a to je vrijeme dekoracije u toj arhitekturi.
Period osmanskog ampira (1808-1874)
Ovaj period označava prodor evropskog uticaja ne samo na osmansku arhitekturu, nego na civilizaciju i kulturu uopće. U arhitekturi vlada eklekticizam i arhitektonski objekti sagrađeni u ovom periodu nemaju skoro ništa zajedničko sa arhitektonskom osmanskom tradicijom. Iz ovog perioda potiču: turbe sultana Mahmuta II, medresa Dževri Kalife, Nusretija džamija i poznati barokni dvorac Dolmabakče (nova rezidencija sa veoma bogatim i vrijednim umjetničkim eksponatima) u Carigradu na Bosforu. Poznate su još: džamija na Ortakeju, Džigiran palača, Valide džamija u Aksaraju.
Neoklasični period (1874-1930)
Ovaj period u osmanskoj arhitekturi čini nastavak prethodnog, a zatim teži vraćanju klasičnom stilu u osmanskoj arhitekturi sa unošenjem modernih inovacija u sjajno klasično. No svi ovi pokušaji nisu imali značajnijih rezultata, jer više nije bilo onih uvjeta koji su uvjetovali i ovaplotili se u tom klasičnom, najznačajnijem stilu, osmanske arhitekture.
Sve naprijed navedene periode pojedinih razdoblja arhitektonskih stilova u ogromnom islamskom carstvu, koje se svojedobno na vrhuncu moći, prostiralo duž svih starih kontinenata, od Atlantskog okeana na zapadu do Malezijskog arhipelaga u Tihom okeanu na istoku, klasificirali su zapadni istraživači i historičari umjetnosti. Zbog toga postoje i evidentni propusti u klasifikaciji civilizacijskih baština na tako ogromnom prostranstvu pa i nedovoljna istraženost civilizacija onih islamskih zemalja i naroda za koje zapadnjaci nisu imali naglašen interes ili su sa svojim istraživanjima zakasnili pa su ta istraživanja preuzeli istraživači carske Rusije u južnoazijskim islamskim zemljama, nakon što su ih kolonizirali i taj status zadržali nakon osnivanja SSSR-a sve do današnjih dana. Upravo o sjajnim arhitektonskim dostignućima Samarkanda, Buhare i drugih islamskih kulturnih i civilizacijskih središta ovdje nije bilo riječi, niti pak o islamskim civilizacijskim središtima na Dalekom istoku jer su te islamske civilizacijske baštine imale znatno manji uticaj na civilizacijsku, a posebno arhitektonsku baštinu u našim krajevima pa i samom Sarajevu.
Nakon što se raspalo ogromno islamsko carstvo na niz manjih i većih nezavisnih islamskih država, kako je to naprijed navedeno, za naše razmatranje najveći značaj ima nastanak Osmanskog Carstva u XIV i XV stoljeću koje se iz Male Azije proširilo na čitavu istočnu polovinu Balkanskog poluotoka, a zatim i dalje, pa su prodori dopirali i do samog Beča. Ovim osvajanjima istočni krajevi Balkana došli su pod vlast Osmanlija, a time i pod uticaj islamske, posebno osmanske civilizacije i islamskog arhitektonskog uticaja i graditeljstva uopće.
Izvor: Nijazija Koštović, Sarajevo između dobrotvorstva i zla, II dopunjeno izdanje, Rijaset IZ, Sarajevo, 1998., str. 41-44.