Podizanje građevina monumentalne islamske arhitekture u Sarajevu

Autor: Behija Zlatar

---

U Sarajevu nije bilo mnogo monumentalnih građevina, obzirom da se gradilo po načelu sve za čovjeka i u odnosu na njega, što ne znači da nije bilo vrijednih arhitektonskih ostvarenja. Gotovo sve monumentalne građevine islamske arhitekture podignute su na području čaršije. Ali su one tako dobro ukomponovane na tom prostoru da nema naglog prelaza od niskih prizemnih dućana do visokih munara. Od dućana kao najmnogobrojnijih objekata na području čaršije, preko stambenih objekata, te hanova i karavansaraja, nadovezuje se kao važniji objekti monumentalne islamske arhitekture džamije, bezistani, hamami, medrese i kao najviši stepen graditeljstva visoke munare, sahat-kule uz koje skoro po pravilu su zasađeni jablanovi. Sve je to vrlo lijepo ukomponovano sa prirodom, kao i sa stambenim zonama koje su se nadovezivale na čaršiju i stepenasto penjale uz okolne brežuljke, što su tadašnji urbanisti i graditelji uspješno ostvarivali.

Među monumentalnim građevinama podignutim u Sarajevu, najveći broj su bile džamije. Naime, Turci su, čim bi osvojili neko mjesto, ili kada bi osnovali potpuno novi grad, među prvim objektima podizali džamije, okolo kojih se formiralo naselje. Sve te džamije nose osobine osmanlijske arhitekture, ali su logično prostorno znatno manje od monumentlanih džamija u Istanbulu, Jedrenu i drugim većim centrima Osmanskog Carstva. Njih su podizali visoki funkcioneri osmanske vlasti kao svoje zadužbine. U Sarajevu su to bili uglavnom ljudi ovoga prostora, koji su nakon prelaska na islam došli do visokih položaja u Osmanskom Carstvu, a izgradnjom zadužbine u rodnom kraju, ili kraju u kome su službovali, željeli su da obilježe vezanost za taj kraj svojim zadužbinama. Među stotinu džamija i mesdžida podignutih tokom XV i XVI stoljeća u Sarajevu, ističe se nekoliko, koje se svojom arhitekturom izdvajaju od mnogobrojnih manjih mahalskih džamija i mogu se svrstati u monumentalne građevine islamske arhitekture.

Prva potkupolna džamija podignuta u Sarajevu, bila je zadužbina Mustafa-paša Skenderpašića, podignuta 1518. godine. Nalazila se pokraj zadužbina Mustafa-pašinog oca, poznatog bosanskog sandžak-bega Skender-paše, na zapadnoj periferiji starog Sarajeva. Mustafa-pašina džamija, poznatija od imenom Skenderija, porušena je 1936. godine, a na njenom mjestu kasnije je podignut kulturno sportski centar Skenderija. Mustafa-paša je bio sandžakbeg u Tripolisu u Siriji, gdje je ovjerena i vakufnama o osnivanju njegovih zadužbina. Taj dokument je sačuvan u originalu i nalazi se u Gazi Husrev-begovoj biblioteci…

Druga potkupolna džamija podignuta u Sarajevu je džamija Muslihudina Čekrekčije, bogatog zanatlije koji se bavio izradom čekrka. Sagrađena je 1526. godine u sjeveroistočnom dijelu Baščaršije. Danas predstavlja najstariju sačuvanu potkupolnu džamiju u Sarajevu. Na kupoli ove džamije, umjesto alema nalazi se bakreni čekrek kao znak da je njen osnivač bio čekrekčija. Arhitektonska osobina ove džamije je pritisnuta kupola, što je navelo H. Kreševljakovića, na pretpostavku da je njen graditelj pripadnik škole poznatog arhitekte Mimar Hajrudina. Druga njena posebnost je njena munara, koja je za razliku od drugih munara unesena u sami zid džamije. Centralni, molitveni prostor ima oblik nepravilnog kvadrata, koji zaklapaju niski zidovi. Unutrašnjost džamije osvjetljavaju četiri kupolna prozora, postavljena iznad ugaonih trompi kao i po tri prozora na svakom od zidova. Trijem džamije nije nikada bio pokriven kupolama.[1]

… Najmonumentalniju džamiju u Sarajevu podigao je 1531 godine poznati bosanski sandžakbeg Gazi Husrev-beg, čije su zadužbine dale poseban pečat Sarajevu. Rođen u Serezu oko 1480. godine od majke sultanije Seldžuke, kćerke Bajezida I i oca Ferhad-bega porijeklom iz Hercegovine, Gazi Husrev-beg je već od ranog djetinjstva imao prilike da se obrazuje i da vrlo brzo napreduje u službi. Pod njegovim vođstvom osvojena su velika područja u jugozapadnoj Bosni, Hrvatskoj i Slavoniji. Ti ratni uspjesi donosili su velike materijalne prihode od kojih je najveći dio utrošen za izgradnju Gazi Husrev-begovih zadužbina u Sarajevu. Može se bez dileme reći da građevnom djelatnošću Gazi Husrev-bega, Sarajevo dobiva status šehera (većeg grada). Jedan od razloga zašto je baš u Sarajevu podigao tolike zadužbine je i njegovo porijeklo. Kako je već rečeno po ocu je bio Hercegovac, a žena Husrev-begova bila je rodom iz Sarajeva – oslobođena robinja njegove sestre Neslišah, koja je takođe u Sarajevu podigla jednu džamiju.[2] U vrijeme kada je bio sandžakbeg Bosne (od 15. septembra do juna 1525, zatim od januara 1526. do proljeća 1534. i od maja 1536. do smrti 18. juna 1541. godine), Gazi Husrev-beg je podigao više objekata, od kojih je svakako najznačajnija i najmonumentalnija džamija poznatija pod imenom Begova džamija…

Njena konstrukcija je daleko složenija i smjelija nego i kod jedne potkupolne džamije podignute u Bosni i Hercegovini. Do skoro se mislio da je graditelj Gazi Husrev-begove džamije pripadao školi poznatog turskog arhitekte mimar Hajredina, ali se nije znalo njegovo ime.[3] Međutim, ustanovljeno je da je projektant bio predhodnik poznatog graditelja Sinana, glavni carski arhitekt Perzijanac Adem Esir Ali. Pored džamije on je projektovao i Gazi Husrev-begov hanikah, imaret i medresu.[4]

Po svome tlocrtu koji je razvedeniji nego u drugim džamijama u Sarajevu, ova građevina pripada ranocarigradskom periodu koji se oformio još u brusanskoj školi, a po svojoj unutrašnjoj dekoraciji nalazi se na prelazu ka carigradskom klasičnom tipu.[5]

Srednji dio džamije pokriven je velikom kupolom i vezan je pomoću lukova sa bočnim prostorima (tetimama) dok je prednji dio džamije natkriven sa polukupolom i isto vezan pomoću luka sa srednjim dijelom. Prilikom najnovije restauracije ovog objekta uočeno je da su pomenuti lukovi naknadno urađeni ispod prvobitnih koji su ukomponovani u zidove, vjerovatno kao posljedica sanacionih radova nakon jednog od ranijih požara. Visoka munara usklađena je sa drugim građevinskim elementima objekta, i kao takva neponovljena je u osmanskoj arhitekturi u Bosni. Unutar džamije glavni dekorativni elementi su stalaktiti sa pandatifima, potkupole, stalaktitni mihrab, bogato dekorisani mimber i mahfil.[6] Begova džamija je ogromna, upravo dominira čaršijom, a uprkos toga je nedokučiva i ona se iz uskih ulica izdiže piramidalno, od čovjeka preko niskih dućana i bazikalnih hanova do kupolica, šadrvana i turbeta, pa do centralne kupole džamije i minareta.[7]

Mnogi poznavaoci islamske arhitekture saglasni su u tome da bi Gazi Husrev-begova džamija sa svojim smjelim konstruktivnim rješenjima, bogatom dekoracijom i velikom munarom, bila značajno arhitektonsko ostvarenje svoga doba čak i da je podignuta u Istanbulu.[8]

… Bosanski sandžakbeg Ferhad-beg Vuković-Desisalić sagradio je 1561/62. godine  jednu potkupolnu džamiju u današnjoj ulici Vladislave Skarića u blizini hotela „Evropa“. Pored džamije Ferhad-beg je sagradio i jedan mekteb, česmu i imaret, ali do danas se je sačuvala samo džamija i okolo nje manje groblje. Zgrada džamije ima kvadratnu osnovu (10,90 X 10,90 m), na kojoj leže masivni zidovi koji preko trompi i tambura nose kupolu. Sagrađena je od tesanog kamena, presvedena kupolom a munara joj je veoma skladno izvedena. Unutrašnjost džamije je lijepo uređena, posebno mihrab, minber i mahfil. Ferhadija je jedna od rijetkih džamija u Sarajevu, na kojoj se sačuvala bojena zidna dekoracija. Njen prvi bojeni sloj pronađen je prilikom konzervatorskih radova 1967/68. godine, a potiče iz druge polovine XVI stoljeća, odmah nakon izgradnje džamije. Motivi te dekoracije nađeni su na kupoli, njenom vijencu, u sfernim trouglovima između trompi, u podnožju trompi, u lunetama donjeg reda prozora i na mihrabu. Ovo slikarstvo podsjeća na fočansku Aladžu.[9]

… I Careva džamija, obnovljena 1565. godine, spada takođe među monumentalne građevine islamske arhitekture u Sarajevu. Sagrađena je na mjestu prve sarajevske džamije, koju je sagradio Isa-beg Ishaković, prvobitno kao mesdžid i „ … poklonio je umrlom Mehmedu-hanu, neka je Božija milost na njega. Taj mesdžid postao je džamija, a kao plate njenim službenicima određeni sa timari.“[10] U većini gradskih naselja u Bosni prvo su podizane carske džamije, čiji službenici su bili državni i dobivali plaće iz državnih sredstava. Službenici Careve džamije (imam, hatib i mujezin) posjedovali su timare u okolini Sarajeva, dok su troškovi za džamijsko osvjetljenje, prostirku, održavanje čistoće i opravke isplaćivani iz državnih prihoda od harača.[11]

Prvi put ova džamija je teško stradala u požaru 1480. godine, kada je vojska mađarskog kralja Matije Korvina, na čelu sa Vukom Grgurovićem, prodrla u Sarajevo i tri dana ga palila i pljačkala. Poslije toga je obnovljena, a onda je ponovo stradala, tako da je bosanskom sandžakbegu Mustafi-paši Sokoloviću, amidžiću čuvenog Mehmed-paše Sokolovića, stigao ferman da Carevu džamiju sa „kamenitom munarom i kubetom ponovo sazida.“[12] Mustafa-pašin zastupnik Hadži Nesuh pregledao je porušenu džamiju između 19.6. i 18.7.1566. godine, i sastavio zapisnik u kome se kaže da „spomenute džamije duvarovi od polovine da se obore te nazidavši ih, ako je moguće da se kube načini.“[13] Poslije toga u sidžilu sarajevskog kadije iz 1566, godine zapisano je, uz prisustvo 30 svjedoka, da na staroj Carevoj džamiji „od velike vatre izgoriše hatule, duvarovi ispucaše i ćošeta se rastaviše, a duvarovi se do temelja razmakoše i uzdrmaše. Ako se do temelja duvarovi ne obore i ne prezidaju, nije ni na kakav način moguće da kube može stajati.“[14] Po ovoj odluci gradnja na džamiji je uskoro počela. U njoj je učestvovao između ostalih i domaći majstor Nikola,[15] zatim crijepari iz Srbije. „Nekoliko njih iz Novog Pazara (selo Kalina) i Prokuplja došli su 1565. godine da prave ćeremit za Carevu džamiju u Sarajevu.“[16] Za nadzornike radova bili su određeni Suđah halifa, sin Muhameda, a za njegove pomoćnike sudski pisar Hajdar-efendija, zatim Sulejman Čelebija, sin Abdulahov, i Vit-hodža, sin Sadin.[17]

Tada je i nastalo zdanje Careve džamije kakvo je danas sa molitvenim kubusom, s kupolom na trompama i munarom prislonjenom uz njegovu desnu stranu. Ova građevina pripada standardnom tipu jednoprostorne kupolne džamije sa trijemom. Veoma vitka i visoka munara od 47 m ubraja se, uz onu u Karađozbegovoj džamiji u Mostaru, među najljepše u Bosni i Hercegovini. Današnji trijem oslanja se na arkadu koju nosi osam stubova, a pokriven je jednostavnim krovom. Centralni kubus (13,15 X 13,20) pokriven je kupolom prečnika 13 m. Mihrab i minber su veoma lijepo izvedeni. Slikarski motivi na zidovima ove građevine pokazuju da se zidno slikarstvo „ … mnogo više njegovalo u gradu na Miljacki, no što se to obično mislilo.“[18] Elementi tog slikarstva upućuju da su nastali u XVI stoljeću, jer su vrlo slični kod drugih, djelimično ili potpuno očuvanih spoemnika u Bosni: Begove džamije (1531/62), Aladže džamije u Foči (1551), Ferhadije u Sarajevu (1561/62) i Dukartove u Livnu (1587/88), kao i drugim centrima Osmanskog Carstva.[19] U XVI stoljeću u Bosni je radilo desetak slikara-nakaša koji su se bavili zidnom dekoracijom. To su: Kasim – 1545, Mehmed – 1545, Huseindar – 1557. i Husrev – 1557.[20]

Na našim prostorima građena su četiri osnovna tipa monumentalnih džamija:

1. Jednoprostorne kupolne džamije sa trijemom natkrivenim trima kupolicama.

2. Jednoprostorne džamije kod kojih je trijem riješen samo sa dvije kupole.

3. Višeprostorne kupolne džamije sa razvijenom i razuđenom osnovom.

4. Džamije kod kojih kupole počivaju na heksagonalnoj i oktogonalnoj bazi.

Kupolne džamije koje su građene u Sarajevu pripadaju tipu jednoprostorne kupolne džamije sa trijemom nad kojim se nalazi tri ili više kupola, i munarom sa desne strane (džamije Muslihudina Čekrekčije, Ali-pašina, Mustafa-paše Skenderpašića, i džamija Ferhad-bega Vukovića – Ferhadija) i tipu višeprostorne kupolne džamije sa razuđenom osnovnom (Gazi Husrev-begova džamija). Te džamije kao i one u drugim dijelovima evropske Turske i u Maloj Aziji, građene su od kamena i opeke. One koje su nastale tokom druge polovine XV stoljeća i u prvoj četvrtini XVI stoljeća, pripadaju tzv. ranocarigradskom stilu. Iako su Osmanlije, kada su osvojili naše zemlje, donijeli sa sobom već gotova arhitektonska rješenja, ipak su džamije, građene u raznim krajevima naše zemlje, nešto razlikuju. Karakteristika onih u Bosni i Hercegovini, pored ostalog je i ta što se na njima osjeća i djelovanje primorskih majstora. Osim gore navedenih džamija u Sarajevu je tokom XV i XVI stoljeća podignuto još nekoliko džamija koje se svojom arhitekturom odvajaju od manjih mahalskih džamija. To je u prvom redu Ali-pašina džamija, sagrađena u vrijeme kada je osmanska građevina djelatnost bila u punom procvatu, zatim Bijela džamija na Vratniku, Jahja-pašina, Buzadži Hadži Hasanova, Baščaršijska i Magribija.

U Sarajevu je u XVI stoljeću radilo nekoliko medresa od kojih je po svome renomeu, a i po arhitekturi najpoznatija Gazi Husrev-begova, koja se nalazi nasuprot njegove džamije. Izgrađena je od tesanog kamena a prekrivena je olovom zbog čega se naziva Kuršumlija. To je jedna od mnogih Gazi Husrev-begovih zadužbina, koja i pored toga što svojim dimenzijama ne predstavlja veliku građevinu, djeluje monumentalno. „Razmotrimo li na planu arhitektonski raspored te medrese, opažamo da je tu problem mjesnog rasporeda upavo klasično riješen i stvorena arhitektonska cjelina koja, premda dimenzije zgrade nisu nimalo impozantne, u svakog proizvođa dojam monumentalnosti.“[21]

Na glavnom ulazu u medresu nalazi se kamena ploča na kojoj je uklesan natpis veoma lijepo urađen, oivičen cvjetovima i arabeskama:

Ovu građevinu podiže za one koji traže nauku

A za ljubav Boga koji uslišava molbe,

Gazi Husrev-beg, zapovjednik boraca za vjeru,

(On je) izvor dobročinstva, ponos pravednih

Fejzur-rob joj reče hronostih:

Stjecište dobrih, dom savršenih ljudi.

                                                (944-1537/38)[22]

Nasuprot ulaza u medresu nalazi se dershana (učionica), koja je presvedena kupolom. Ta kupola povezuje cijelu građevinu u harmoničnu cjelinu. Desno i lijevo od ulaza su sobe za učenike koje su takođe presvedene kupolama a svaka ima prilaz iz trijema. U sredini zgrade je malo dvorište sa šadrvanom i kolonadom stubova koji nose kupolice trijema. Poseban utisak ostavlja portal, kao i niz kamenih dimnjaka koji se nalaze nad svakom sobicom. Veoma je lijepo dekoriran, što je rijetkost kod drugih portala, izuzev portala na Gazi Husrev-begovoj džamiji.[23] Harmonične dispozicije izvanrednih proporcija, velike umjetničke vrijednosti, cijela zgrada i pored toga što nije velika djeluje monumentalno, i po svojoj arhitektonskoj vrijednosti ništa ne zaostaje za Begovom džamijom.[24] Graditelj Kuršumlije bio je najvjerovatnije neko od turskih arhitekata, jer je građena po uzoru na carigradske medrese. Po mišljenju Dž. Čelića, njen graditelj bi mogao biti i sam čuveni arhitekta Mimar Sinan, obzirom na arhitekturu ove građevine, koja je tako izvedena, da se nijedan detalj ne može ni dodati ni oduzeti da ova građevina ne izgubi od svoje vrijednosti.[25]

… U islamskoj civilizaciji, po svojoj veličini, značaju, funkciji kao i konstruktivnim rješenjima, ne zaostaju, mnogo ni trgovački objekti, posebno bezistani. Te monumentalne građevine od kamena, građene su za smještaj roba da bi se ova zaštitila od požara, koji su u Sarajevu bili česta pojava. Bezistani su građeni samo po većim mjestima, kao impozantne građevine. Po nekim istraživačima, prosječan grad imao je jedan bezistan. Postojanje tri bezistana u Sarajevu u XVI stoljeću govori kakav je to bio značajan trgovački centar u to vrijeme. Od tri sarajevska bezistana dva su se sačuvala do danas i predstavljaju vrijedne spomenike osmanske arhitekture. To su Brusa bezistan i Gazi Husrev-begov bezistan. Obadva i danas služe kao trgovački objekti. Prvi bezistan u Sarajevu podigao je Mehmed-beg Isabegović, sin Isa-bega Ishakovića, na istočnoj strani hana Kolobare. Kako je izgledao ovaj objekat nije poznato, jer je potpuno izgorio 1842. godine i nije više obnavljan.[26]

Iz sredstava Gazi Husrev-begovog vakufa, sagrađen je jedan bezistan, poslije njegove smrti između 1542. i 1543. godine. To je impozantna građevina dužine 109 m, duž koje su i s vanjske i s unutrašnje strane bili dućani. U isto vrijeme kada je sagrađen bezistan, podignut je iz istih sredstava i najmonumentalniji karavansaraj u Bosni i Hercegovini, Tašlihan, koji je zajedno sa bezistanom činio jednu cjelinu. Ovaj bezistan kako je pisao i H. Kreševljaković razlikuje se u građevnom pogledu, od drugih tipičnih objekata ove vrste.[27] Za razliku od uobičajene kvadratne ili pravougaone osnove tipičnih bezistana, ovaj ima izrazito izduženu i usku osnovu. Zatim, umjesto kupolama, presveden je bačvastim svodom.[28] U pismu kojeg su uputili Dubrovčanima „svi trgovci i stanovnici šehera“, traži se da se pošalje“ … trideset majstora, koji su stručnjaci u gradnji zidova i svodova i kupola.“ U pismu se kaže da su potrebni najstori za dovršenje karavansaraja, koji je podigao umrli Husrev-beg. Ovo pismo upućeno je između 1542. i 1543. godine.[29] U njemu se ne spominje bezistan koji je građen u isto vrijeme kada i Tašlihan. Moguće da Gazi Husrev-begov bezistan prema tipologiji turskih trgovačkih objekata pripada jednom drugom tipu, poznatom pod imenom arasta.[30] Nekoliko turskih historičara arhitekture ukazali su na ovu činjenicu, i u svojim radovima svrstavaju Gazi Husrev-begov bezistan u araste.[31]

Ukoliko se ova arasta uporedi sa drugim u Osmanskom Carstvu, vidi se da po svojim arhitektonskim karakteristikama, kao i po svojoj funkciji nimalo ne zaostaje za arastama u Istanbulu, Jedrenu ili Brusi.[32] Kako se ovaj objekat kasnije u svim dokumentima naziva bezistan, moguće je da je on preuzeo ulogu bezistana kada je onaj raniji propao.

Treći sarajevski bezistan podigao je veliki vezir i zet Sulejmana Veličanstvenog Rustem-paša u srcu Sarajevske čaršije na Baščaršiji. Vakufnama o osnivanju bezistana nije se sačuvala, ali zna se da je podignut oko 1551. godine. U popisu vakufa iz 1604. godine upisani su prihodi Rustem-pašinog vakufa za ovaj bezistan u iznosu od 15.500 akči koji su dolazili od 77 dućana, koji su se nalazili okolo i unutar samog bezistana.[33]

Ova monumentalna građevina sagrađena je od kamena i prekrivena sa dvije male i šest velikih kupola. To je tipičan trgovački objekat kakvi se grade u XVI stoljeću širom Osmanskog Carstva. Ima ulaze na sve četiri strane, otvori za svjetlo se nalaze visoko na zidovima, dućani su razdvojeni drvenim pregradama. Brusa bezistan je imao i dva trezora u kojima su se čuvali esnafski arhivi, sidžili i razne dragocjenosti. Nekada se u njemu najviše prodavala svila iz Bruse te se po tome i zove Brusa bezistan.

Osobita pažnja u Sarajevu, kao i drugim mjestima u vrijeme osmanske vladavine, obraćala se na izgradnju vodovoda, hamama, češama, šadrvana u skladu sa islamskim shvatanjem o ličnoj higijeni i svakodnevnom pranju. Pored kućnih banja, u Sarajevu je u XVI stoljeću bilo i sedam hamama – javnih kupatila. Za ono vrijeme bile su to sve monumentalne građevine, sagrađene od kamena, presvedene kupolama, i sa lijepom unutrašnjom dekoracijom. Prvi hamam u Sarajevu podignut je prije 1462. godine uz samo Carevu džamiju. To je bila jedna od zadužbina osnivača Sarajeva Isa-bega Ishakovića, koju je on uvakufio za svoju tekiju na Bendbaši.[34] Hamam je imao dva odjeljenja: jedan za muškarce, drugi za žene. Voda za ovaj hamam dovedena je iz vrela u Pastrmi. To je ujedno najstariji vodovod u Sarajevu, a snabdijevao je vodom i sandžakbegov dvor (saraj) kao i nekoliko javnih češama.[35]

… Na prostoru ulice Mudželiti i Kujundžiluk nalazio se nekada hamam Ajas-bega, sina Abdulhajjeva, bosanskog sandžakbega koji je upravljao Bosnom u tri navrata 1470-1475, 1476-1477. i 1484-1485. godine. Ovaj hamam, kao i nekoliko dućana i kuća, Ajas-beg je uvakufio za svoju džamiju koju je podigao na mjestu gdje je danas hotel „Central.“[36] Kako je izgledao hamam nije poznato, jer ne postoje nikakvi ostaci te građevine. Voda u hamam dolazila je iz najjačeg vrela na teritoriji Sarajeva, Hrvatina, koji je pored hamama snabdijevao vodom i nekoliko javnih češama: Bezistanske češme, češme u dvorištu Careve džamije, te češme pored Ajas-pašine džamije…

Bosanski sandžakbeg Firuz-beg podigao je jedan hamam 1509. godine na Baščaršiji, tačnije u ulici Ćulhan. Ova ulica dobila je ime po ložionici hamama ćulhanu. Firuz-beg je taj hamam podigao kao koristonosni objekat, a prihode je odredio za svoje zadužbine: medresu, mesdžid i češme. Bila je to prostrana građevina presvedena kupolama sa dva odjeljenja; muškim i ženskim. Voda za hamam bila je dovedena iz vrela Veliki Sedrenik, a pored hamama taj vodovod je snabdijevao vodom i Firuz-begovu medresu, te još nekoliko javnih češama…

U prvim decenijama XVI stoljeća bosanski sandžakbeg Bali-beg Jahjapašić podigao je džamiju na Bistriku te jedan most na Bistričkom potoku. Sagradio je i jedan hamam čiji su prihodi korišćeni za održavanje navedenih objekata. Bio je dosta prostran, a imao je dva odjeljenja. Potpuno je propao početkom XIX stoljeća…

Nešto prije 1554. godine podigao je Sofi Mehmed-paša jedan hamam koji se nalazio na Kovačima na početku Očaktanove ulice. Bio je namijenjen isključivo za žene. Hamam je snabdijevan vodom iz Skender-pašinog vodovoda koji je išao preko Vratnika na Baščaršiju. U vakufnami sarajevskog bogataša Kemal-bega pisanoj 18. rebia 948. (12.7.1541),[37] zapisao je između ostalog da se iz sredstava njegovog vakufa podigne i jedan hamam. Da li je taj hamam bio sagrađen ne zna se, jer nisu sačuvani nikakvi materijalni ostaci niti tragovi u pisanim dokumentima o postojanju ovog hamama. U blizini bolnice Koševo bila je jedna njiva koja se zvala Hamam, pa postoji mogućnost da se Kemal-begov hamam nalazio na tom prostoru.[38]

Jedini hamam iz XVI stoljeća koji se sačuvao do danas je Gazi Husrev-begov hamam. Međutim, ni on ne služi svojoj svrsi, pretvoren je u ugostiteljski objekat. Sagrađen je u vrijeme namjesnikovanja Gazi Husrev-bega, ali se ne zna tačno kada, jer se ne spominje ni u jednoj Gazi Husrev-begovoj vakufnami. Prvi put u dokumentima spominje se u popisu vakufa iz 1565. godine, kada mu je godišnja zakupnina iznosila 7.117 akči.[39]

Gazi Husrev-begov hamam imao je dva odjeljenja: muško i žensko koja su bila potpuno iste veličine. Ispred tih odjeljenja nalazio se predprostor natkriven velikom kupolom, u kome se nalazio lijep vodoskok. Tu je bilo više manjih prostorija u kojima su se posjetioci pripremali za kupanje i odmarali poslije kupanja. Iz prednje prostorije ulazilo se u drugu u kojoj je bila nešto viša temperatura, a koja se zvala kalpaluk. Najveća prostorija bila je mejdan, prekrivena kupolom, iz koje se ulazilo u tri manje prostorije predviđene za kupanje, koje su takođe bile prekrivene kupolama. Tu je bilo i jedno odjeljenje za brijanje. U sobama za kupanje nalazila su se korita u koja je tekla topla i hladna voda iz zidova. Svjetlost u ove prostorije dolazila je kroz otvore na kuplama jer tu nije bilo prozora. Iza sobe za kupanje, nalazio se je rezervoar sa toplom vodom. Poslije kupanja ljudi su se odmarali i pili kahvu u ćošku koji se nalazio ispred prostorije zvane šadrvan.[40]

***

Monumentalni objekti islamske arhitekture nastajali su kao zadužbine pojedinaca, uglavnom visokih funkcionera osmanske vlasti i predstavnika feudalne klase. Ti objekti vezani su za imena bosanskih sandžakbega: Isa-bega Ishakovića, Gazi Husrev-bega, Mustafa-paša Skenderpašića, Ajas-bega, Firuz-bega, Bali-bega Jahjapašića, Sofi Mehmed-paše, Ferhad-bega Vukovića Desisalića, Mehmed-bega Isabegovića, velikog vezira Rustem-pašu, te nekih istaknutijih građana Sarajeva. Gotovo svi oni bili su porijeklom iz Bosne, što je bio jedan od motiva da podižu zadužbine u rodnom kraju. Objekte monumentalne islamske arhitekture gradili su većinom strani majstori. Domaći graditelji u to vrijeme nisu se upuštali u rješavanje komplikovanijih rješenja, i uglavnom su gradili objekte manjih dimenzija kao i stambenu arhitekturu, gdje je dolazio do izražaja njihov osjećaj za proporciju, ekonomičnost i boje. Strani graditelji bili su turski arhitekti i dubrovački majstori. Zbog toga svi ti objekti nose osobine osmanlijske arhitekture, a ponegdje se osjeća utjecaj dalmatinskih majstora. Svi objekti monumentalne orijentalne arhitekture građeni su od kamena, prekriveni su sa kupolama i ukrašeni portalima, profilacijama i stalaktitima. Najmnogobrojniji među tim objektima su džamije čiji je tlocrt najčešće kvadratnog oblika na kome leže zidovi koji pomoću pandativa ili trompi prelaze u osmougaonu osnovu tambura na kome leži kupola. Ispred je trijem sa stubovima i kupolama a sa desne strane je munara.

Za najmonumentalnije trgovačke objekte bezistane, karakteristična su dva tipa. Jedan koji je imao pravougaonu osnovu razdjeljenu stubovima i lukovima i kvadratična polja prekrivena kupolama, kakav je Brusa bezistan. Drugi tip koji je imao izdužen bačvasto zasveden prostor, pokrivene ulice na koji se vežu niži, također bačvasto zasvedeni, dućani-boksovi. Takav je Gazi Husrev-begov bezistan, koji je ustvari nastao kao arasta.

I hamami su, kako je to istaknuto građeni kao monumentalne potkupolne građevine od kamena, sa više prostorija koje su se osvjetljavale kroz otvore u kupolama.

Svi ti objekti podizani su kao vakufski objekti i izdržavani iz vakufskih sredstava. Veći vakufi činili su urbani kostur grada, dok su manji vakufi popunjavali ostali gradski prostor. Vakufi su u ovo vrijeme predstavljali jedinu osnovu za rješavanje kulturnih i komunalnih potreba u gradovima. Popisi vakufa u Sarajevu u XVI stoljeću pokazuju da su na vakufe u to vrijeme otpadali značajni prihodi, posebno na veće vakufe iz čijih su sredstava podizane i monumentalne građevine.

Objekti islamske monumentalne arhitekture u XVI stoljeću u Sarajevu nastali su u vrijeme najvećeg uspona i prosperiteta Osmanskog Carstva. To je i najznačajniji period takozvane „turske umjetničke renesanse i rada njenog najizrazitijeg predstavnika Kođa Mimar Sinana.“[41] Njegove kupolne građevine, iako nije gradio u Sarajevu, imale su velikog utjecaja na majstore koji su ovdje stvarali.

(Napomena: U tekstu priloga su izostavljeni dijelovi koji su se odnosili na podatke o održavanju navedenih građevina.)

 

Izvor: Behija Zlatar, Zlatno doba Sarajeva (XVI stoljeće), Svjetlost, Sarajevo, 1996, str. 220-241.