Nema nikakve sumnje da se živ čovjek razlikuje od beživotnog bića.
Dakle, on ima nešto više od njega.
Čovjek koji umire, trenutak nakon smrti ima nešto manje nego što je imao trenutak prije smrti.
Nijedan razuman čovjek neće kazati da duh uopće ne postoji.
Čak ni najfanatičniji materijalisti ne poriču duh u potpunosti, to jest ni oni ne kažu da između živog i neživog bića nema nikakve razlike, nego oni sam duh tumače na pogrešan način.
Oni kažu da je duh jedno od svojstava materije ili mozga. Riječ svojstvo je nejasna. Treba ih pitati na šta misle pod tim izrazom.
Oni kažu da svaki egzistent ima objektivnu bit, a također ima i nešto što mu pripisujemo kao svojstva. Naprimjer, biljka ima vanjsku objektivnost, a ima i svojstvo kakvo je reprodukcija.
Ali to svojstvo nije nešto izvan atoma koji formiraju tu biljku.
Kad njihove riječi analiziramo u skladu s našim filozofskim načelima, onda će specifičnosti u našoj filozofskoj terminologiji biti zapravo akcidenti, dok će bit biti supstancija.
Akcident podrazumijeva egzistent čije je postojanje u drugoj stvari i ovako se definira: akcident je štastvo koje “kad postoji, onda postoji u nečemu drugom” (موضوع یف وجدت وجدت اذا ;(znači, kad god ostvari postojanje, to bude u nekoj drugoj stvari i njezin nastanak i opstojnost imaju potrebu za njom, kao što boja cvijeta ima potrebu za cvijetom.
To je upravo ono što kažu kad govore da svojstvo nema nezavisno postojanje.
Prema tome, ako je nešto bilo akcident, nemoguće je da iščeznućem supstancije uz koju je postojao, taj akcident opstane.
Ako je neko tijelo uništeno, onda će biti uništena i njegova dužina, širina, kvantitet i kvalitet.
Dakle, oni koji smatraju da je duh jedan od akcidenata i svojstava tijela ne mogu vjerovati u opstojnost duha i logično je da također ne vjeruju u oživljenje.
Ali tu problem ne završava.
Moguće je da neko na osnovu nekih filozofskih načela vjeruje da je duh supstancija koja je ujedinjena s nekom drugom supstancijom i da bez nje ne može nastaviti egzistirati.
Filozofi peripatetici vjeruju da su forme i pojavnosti raznih materijalnih bića supstancije.
Naprimjer, biljnu formu i formu minerala smatraju jednom supstancijom, ali supstancijom koja je otisnuta u materijalnoj supstanciji I nazivaju ih “utisnute forme” u tom smislu da bez materije ne nastaju, a također da bez materije ne mogu nastaviti egzistirati.
Dakle, čak i ako duh smatramo jednom supstancijom utisnutom u materiji, kao što su to peripatetici vjerovali u pogledu tjelesnih formi, onda se opet ne može vjerovati u oživljenje.
Jedna takva supstancija nestankom materije biva uništena, jer je njezino svojstvo utisnutost u materiji. Zato s propadanjem materije propada i forma.
Dakle, ako neko na ovaj način objašnjava duh, čak i ako kaže da je duh supstancija, onda on opet ne može vjerovati u oživljenje. Ostaje samo jedan put: da duh smatramo supstancijom koja može opstati nezavisno od materije, znači da ne bude utisnut u materiju, iako se može govoriti u jednom značenju o njegovom jedinstvu s materijom.
Izvor: “Kur’anska naučavanja”, s perzijskog preveo Refik Razić, fondacija “Mulla Sadra” u BiH, Sarajevo 2018.