Dvije građevinske epohe dale su pečat Sarajevu. Bolje reći, dva pečata. Period građenja pod turskom vlasti i austrougarski period. Sarajevo turskog perioda čine čaršija i stambeni rejoni na sjevernim, južnim i istočnim padinama, a austrougarska izgradnja nastavlja se na čaršiju prema zapadu, držeći se uske kotline Miljacke, i tu i tamo se ubacuje u zatečeni arhitektonsko-urbanistički ambijent. Usklađivanja nema, postoji jasno izrečeno ignorisanje arhitektonsko-urbanističkog mjerila.
Kad govorimo o cjelovitosti starog Sarajeva, prvo mislimo na Sarajevo turskog perioda, sa mnogobrojnim arhitektonskim spomenicima sakralnog, javnog i stambenog karaktera, sa stambenim rejonima na padinama i čaršijom uz Miljacku. Urbanizacija Sarajeva turskog perioda ima svoje jasne postavke bazirane na diferenciranju zanatsko-trgovačke djelatnosti, i svih drugih javnih i administrativno-političkih djelatnosti, od stanovanja organizovanog na principu stambenih mikrorejona (mahala).
Povezivanje sjevernih i južnih padina, na kojima je bilo situirano stanovanje, išlo je preko čaršijskih komunikacija. Saobraćajnice na padinama ne zadovoljavaju danas ni po svojim širinama ni po strmim usponima. Neopohodno je njihovo prilagođavanje uslovima savremenog saobraćaja, odnosno projektovanje i građenje novih ulica koje će omogućiti ne samo nužnu vezu između sjevernih i južnih padina (jer takva i sada postoji) nego i njihovo povezivanje širokim savremenim saobraćajnicama. Osnovna prostorno-kompoziciona vrijednost starog Sarajeva je u usklađenosti urbanih prostora koje određuju objekti raznih namjena, raznih veličina i oblika, izgrađenih od raznih građevinskih materijala (drvo, ćerpič, opeka, kamen) a dimenzioniranih antropomorfno. Akcente ovih gradskih prostora čine arhitektonski spomenici sakralnog i javnog karaktera, naročito potkupolni.
Godine 1435, Turci zauzimaju utvrđenja Hodidjed i Vrhbosnu. Tada oni u Maloj Aziji već imaja vlastitu arhitekturu, od stambene kuće do džamije. Brusa, prijestonica prvih osmanlijskih sultana, izgrađena na padinama, i brojna druga maloazijska naselja, mogla su poslužiti kao ugled za gradnju Sarajeva oko zauzetih tvrđava. Turci sobom donose potpuno definisane, zrele principe svoje arhitekture i urbanizma. Tom zrelošću i ranije izgrađenim turskim naseljima može se objasniti prostorni sklad starog Sarajeva.
Austrougarski arhitekti krajem XIX vijeka donose gotove recepte jedne eklektičke arhitekture, u to doba karakteristične za Zapadnu Evropu. Ono što je u tome novo, jeste stvaranje jednog eklektičnog islamskog „stila“, od formi regionalnih islamskih škola Egipta i Magreba, koje se „lijepe“ na fasade i enterijere javnih i stambenih objekata, čije dispozicije nemaju ništa zajedničko sa islamskim. Ovdje se radilo više o političkim motivima, da se bosanskim muslimanima da neka nazovi islamska arhitektura, ali da ona bude lišena svega turskog.
I pored toga što zapadnoevropska eklektička arhitektura XIX vijeka u cjelini predstavlja ćorsokak, austrougarski arhitekti su, prenoseći iskustva iz Beča i Pešte, ostvarili neke harmonične urbane cjeline, kao što je Štrosmajerova ulica, dijelovi Titove ulice, Obale i Marindvora. Dodir sa starim Sarajevom turskog perioda nije uopšte kompoziciono rješavan. Ovdje se radilo o ignorisanju zatečenog gradskog organizma.
Ako savremeni urbanist i arhitekt polaze od toga da treba da sačuvaju najvrednije cjeline turskog i austrougarskog perioda i da primjene principe koji su omogućili izgradnju jednog kompoziciono izvanredno uspjelog grada na padinama oko kotline Miljacke, moraju, u prvom redu, poznavati te vrijednosti.
Arhitektonsko nasljeđe turskog perioda je bogato i vrijedno, te zahtijeva seriozno studiranje principa na kojima je nastao čitav gradski organizam, posebno kuće za stanovanje i javni objekti koji teže ka monumentalnosti.
Stambeni i javni objekat turskog perioda, to je slobodno stojeći objekat. Stambenu kuću karakteriše lakoća postignuta izborom materijala i konstrukcija, njen tolerantan odnos prema susjedu (niko nikom ne zaklanja vidik), organsko komponovanje kuće sa prirodom radi postizanja jedinstva pejzaža i gradnje, uvlačenje prirodnog ambijenta, preko vrta, bašče i ozelenjenog dvorišta, u prizemlje kuće, pa čak i na sprat, u otvorenu divanhanu, uloga žive vode koja osvježava taj arhitektonsko-urbanistički ambijent, stvaranje humaniziranih susjedskih odnosa, podređivanje svih dimenzija stana veličini ljudske figure, ostvarivanje maksimuma komfora i optimalno zadovoljenje psihičkih potreba čovjeka minimalnim sredstvima. Ove principe moguće je teoretski i praktično primjeniti u savremenoj stambenoj izgradnji, bez onog sterilnog kopiranja formi doksata, stepeništa i streha, što je svojim formalizmom umnogome kompromitovao težnju za aplikacijom vrijednosti ove kuće našeg nasljeđa u savremenoj stambenoj arhitekturi.
U odnosu na arhitektonsko-urbanističke cjeline austrougarskog perioda, zadatak savremenog urbaniste i arhitekta svodi se na povezivanje nekih cjelina sa starijim cjelinama iz turskog perioda, ili povezivanje starijih cjelina sa savremenom izgradnjom. Najčešći je problem da se u koridorsku ulicu austrougarskog perioda ukomponuje savremena gradnja u stilski jedinstveno tretirano fasadno platno ulice, a da novogradnja ne naruši jedinstvo tog tretmana. Možemo sa sigurnošću reći da ni u jednom slučaju naš savremeni arhitekt u Sarajevu nije riješio ovaj zadatak. Nijedan naš arhitekt nije sebi ni postavio zadatak da stvaralački aplicira osnovne vrijednosti ambijenta i da se disciplinovano podredi arhitektonskoj cjelini u kojoj gradi, da se liši težnje za nametljvošću. Nije u pitanju kopiranje fasada austrougarskog perioda, nego studiranje osnovne podjele tih fasada, ritmova otvora, upotrijebljenih materijala itd., i u kreiranju novog, koje bi u sebi sadržavalo savremeni arhitektonski izraz, a oslanjalo se na arhitektonsku kompoziciju ambijenta u kome se gradi.
Izvor: Husref Redžić, Studije o islamskoj arhitektonskoj baštini, Veselin Masleša, Sarajevo, 1983., str. 252-254.