Autor: Amina Gadžo
U današnjem vremenu kada su različiti mediji pristuni svuda oko nas[i], tema intermedijalnosti i multimedijalnosti je sve značajnija i aktualnija.[ii] Iako su ova dva pojma vrlo srodna, ipak postoji razlika među njima. Intermedijalnost je „postupak kojim se strukture i materijali karakteristični za jedan medij prenose u drugi; jedan od tih medija obično je umjetnički“.[iii] Dok se multimedijalnost definira kao nastupanje različitih umjetnosnih oblika u jednom integralnom mediju. Možemo reći da pojava intermedijalnosti prethodi multimedijalnosti, jer nakon što se desi prvi proces, nova umjetnička tvorevina čini jednu multimedijalnu strukturu ili kompoziciju. Upravo tako je i sa primjermom koji će se ovdje predstaviti. Mevlana (Naš učitelj) Dželaluddin Rumi (1207-1273) rođen je u Horasanu, a umro u Konji. Bio je veliki islamski učenjak, pjesnik i mistik (sufija). Napisao je hiljade stihova vrhunske poezije u svojim djelima, od kojih je Mesnevija[iv] najpoznatije i najvažnije. Nakon pisanja poezije Mevlana je uveo mistični ples i muziku koji su je odražavali, a koji su, u kontekstu naše teme, zasnovani na intermedijalnom odnosu.
O intermedijalnosti možemo govoriti iz dvije perspektive:
1. Kada književnost preuzima nešto iz drugih medija
2. Kada ostali mediji preuzimaju nešto od književnosti.
Mevlanin mistični ples (sema)[v] odgovara ovom drugom aspektu u kojem se pitamo šta su drugi mediji preuzeli od književnosti i pod kojim uvjetima. Vjeruje se da književnost teži spoznaji kao vrhunskoj vrijednosti. Tako je i Mevlana svoju mističnu spoznaju prenosio kroz književnost, a nakon toga je prenio i na ples i na muziku. Ples i muzika su vremenski mediji koji, u ovom slučaju, stupaju u vezu sa književnošću. No, nija svaka veza vremenskih medija (u prvom redu muzike) i književnosti, intermedijalna. Razlika je u tome što se, pravi intermedijalni odnos uspostavlja onda „kad i književnost i vremenski umjetnički medij zadržavaju svoj status, a stupaju u neku značenjem ispunjenu relaciju (…)“[vi]. Muzikom se treba prikazivati ono što je u književnom djelu rečeno. Upravo tako, ne samo muzika, nego i ples prikazuju jasno značenje i poruke Rumijeve poezije, a što ćemo u daljem tekstu vidjeti kroz konkretne primjere. Mogućnost ovakve saradnje književnosti i pomenutih medija, ostvaruje se zbog samih osobina unutar književnog djela koje su vremenske. Što znači da se ritmičnost i poetičnost stihova vezuje za ritmičnost muzike i plesa. Tada sam medijski produkt dobiva bitno nove dimenzije. Zaista, sema je nešto nevjerovatno i svaki njen segment je neodvojiv jer bi se gubilo značenje i cjelovit utisak koji ostavlja. Ovakva upotreba književnosti koristi se onda kada se prosvjetiteljski, odnosno spoznajno, želi djelovati na čitatelja. Tako na nas djeluje i sema. Mnogi Rumijevi stihovi opisuju ovaj ples i njegovo značenje.[vii]Simboliku i povezanost sva tri medija, što čini intermedijalnost, vidjet ćemo kroz opis cjelokupnog programa izvođenja seme.
Riječ sema ima tri značenja: okretanje, nebo i slušanje, dok ritual seme simbolizira duhovno putovanje. To je jedan duhovni koncert, a cijeli program sastoji se iz 5 dijelova.
I dio počinje učenjem Kur'ana, a.š., i hvalospjevom poslaniku Muhammedu, a.s., (Nat-i Šerif). Potom se prouči Nat-i Mevlana: „O hazreti (poštovani) Mevlana, o Hakkov (Istina) prijatelju.“
II dio je oglašavanje najeva. Počinje prologom iz Mesnevije:
Slušaj ovaj naj, šta priča, kazuje
Na rastanke on se žali, tuguje.
Iz Najistana otkad me istrgoše,
Zbog mog plača muško, žensko uzdiše.
Tražim srce rastancima ranjeno,
Svoju čežnju da mu kažem opširno…
Naj plače-jeca jer je odvojen od Najistana (domovine), on je odsječena trska. On se uzima kao amblemduše sufija (mistika), koja se žali što je odvojena od duhovnog svijeta. Naj i Božiji čovjek su jedno te isto. Obojica se žale na odvojenost, oba imaju ranu u prsima. Kad su sami oni nemaju glasa, njihova uloga je da se nađu između prstijui usana svirača i da mu posluže kao instrument za izražavanje želje. Čovjek je instrument za manifestovanje Božije volje. Srce mu je ranjeno vatrom razdvojenosti. Sedam otvora na naju je 7 otvora na čovjekovoj glavi: oči, uši, nos i usta. Prema islamskom vjerovanju pred Dan Proživljenja puhnuće se u trubu (sur) i mrtvi će oživjeti. Puhanje u naj-sviranje, je aluzija na ovu trubu. Kad se začuje zvuk naja „mrtvi“ (derviši) ustaju i počinje ples.
III dio Semazeni (okrećući derviši), pozdravljaju se (selame) jedan sa drugim hodajući 3 puta u krug. Ovo su 3 etape približavanja Bogu: put znanja, put otkrovenja i put koji vodi jedinstvu (utapanju). Za duhovni put je potreban drug, prvo Drug, pa onda Put.
IV dio je ples sema koji, opet, ima 4 dijela tzv. 4 selama (pozdrava).
Mevlana je rekao: „Sema je ukras duše koji pomaže čovjeku da otkrije ljubav, da osjeti strepnju pri susretu, da odbaci veo i da bude u prisustvu Boga.“
Prostor u kome se izvodi ples naziva se semahane i osmougaonog je oblika. U pravcu Mekke i Kabe postavlja se crveno obojena prostirka od ovčije kože. Tu sjedi duhovni vođa (šejh). Crvena boja simbolizira boju neba pri zalasku Sunca, u čast Šemsuddina (Sunce vjere) iz Tabriza, Mevlaninog učitelja, koji predstavlja Sunce. Takođe simbolizira i smrt Mevlane. Taj prostor (semahane) dijeli se na dvije simetrične polovine zamišljenom linijom. Ova linija, na koju ne smije stati derviš, predstavlja najkraći put do jedinstva s Bogom. Desna polovina predstavlja vidljivi-materijalni svijet, a lijeva nevidljivi-duhovni svijet. Šejh, potom, ustaje i staje sa lijeve strane prostirke, nakloni se i pređe na desnu stranu. Glavni semazen ili majstor igre prilazi mu i oni se pozdravljaju ljubeći ruku jedan drugome. To znači da šejh daje svoj blagoslov i dozvolu za ples. Nakon glavnog semazena i sotali derviši kreću da se pozdrave (selame) sa šejhom. Oni njega ljube u ruku, a on njih u dervišku kapu-ćulah. Kapa mevlevija-ćulah, simbolizira nadgrobni kamen, crni ogrtač je mrtvački pokrov ili grob, a bijela tunika predstavlja bijela platna (kefine) u koja se umotavaju mrtvi. Oni skidaju crni ogrtač, koji takođe znači i egoizam, na zvuk naja i „mrtvi ustaju“. Odbacuju ovosvjetsko i počinje duhovni put.
Na početku ruke su im prekrižene i pritisnute na grudi, šake na ramenima, a glave pognute. Stopala su im sastavljena. U ovom položaju njihovo tijelo ima izgled slova Elif, što označava Božiju jednoću-Ehad.
Okreću se u smjeru suprotnom od mjera kazaljke na satu. U početku je okret spor i ruke se postepeno dižu. Oči su im sklopljene, a glava blago naslonjena na rame. Kada se ruke rašire tijelo dobiva izgled riječi La (Nema), što simbolizira Božije jedinstvo-Nema Boga osim Jednog Boga. Desna ruka je okrenuta prema gore, a lijeva prema dolje. To znači da sav uticaj Neba, ono što derviš dobije od Boga, ne zadržava za sebe već to dijeli sa drugima. Može se ovako predstaviti: „Mi se uzdižemo na nebo i poput kiše se vraćamo na Zemlju.“ Milost koju su dobili prošla je kroz njihova srca i daju je svijetu nakon što su je ugrijali svojom ljubavlju. Derviši se okreću sve brže, istovremeno se okrećući oko svoje osi i praveći veliki krug u tom prostoru. Jedni se okreću po vanjskoj, a jedni po unutarnjoj putanji držeći međusobno odstojanje. Takvo plesanje odvija se 3 puta, a u četvrtom obilasku ulazi šejh, koji se okreće sporo i u samom centru. Tu je bilo Mevlanino mjesto. To je uzvišeni prenutak realizovanog ujedinjenja. Na znak šejha svi staju u isto vrijeme.
Budući da sema znači i nebo, to značenje se ovako odražava:
Prostorija u kojoj se izvodi sema predstavlja Kosmos i godinu, vođa (šejh) je Sunce, plesači su zvijezde i mjesec. Četiri plesa su 4 godišnja doba, 12 tonaliteta je 12 mjeseci. Kružna kretanja su prelazak iz zime u proljeće, ali i kretanja planeta u Kosmosu, koje se okreću oko svoje osi i oko Sunca. Čitav Kosmos je plesna misteriija. Prilikom izvođenja seme derviši mogu doživjeti ekstazu, ali po završetku se vraćaju istom stanju. Cilj seme nije potpuno se oteti od sebe i biti stalno u ekstazi (biti izvan). Onda ne bi bilo povremenih zaustavljanja.
V dio završava se učenjem Kur'ana, a.š., posebno odlomka: „A Allahov je Istok i Zapad, gdje god se okreneš tamo je lice Božije.“
Učenjem Mevlane mnogi su bili inspirisani, a i dan danas izaziva divljenje. On zagovara neograničenu toleranciju, pozitivno mišljenje, svesnost kroz ljubav i ulijeva nadu. Noć smrti Mevlane, 17. decembar, naziva se Nevjestina noć (Šeb-i Arus) obilježava se svake godine i kod nas. Tako se naziva zbog njegovog sjedinjenja s Bogom. Tada se uči poznati Gazel o smrti.[viii] Smatra se da je intermedijalnost vrlo važna, proširena i umjetnički plodna pojava. Samim preuzimanjem elemenata iz književnosti i unošenjem u druge medije, njena vrijednost se pretpostavlja, odnosno taj postupak ukazuje na njenu vrijednost. Zaista, Rumijevi stihovi su dobili potpuni smisao i značenje tek u ovakvom intermedijalnom odnosu. Ali ta literarnost, u navedenom postupku, mora ostati vidljiva jer se jedino na taj način mogu ostvariti intermedijalni ciljevi, kako ističe P. Pavličić. On također navodi da je svrha intermedijalnosti pridodavanje novih značenja onome što neko djelo govori svojim tradicionalnim sredstvima. Kroz primjer smo vidjeli koliko cjelokupni program semaa obiluje značenjem i simbolikom, koja ne bi bila moguća da je sve ostalo samo na stihovima. A to značenje nije samo u plesu i muzici, koji su im pridodati, nego i u odjeći plesača, prostoriji, pa i instrumentu za sviranje. Interesantno je napomenuti da se grade nove intertekstualne i intermedijalne veze i na sam mistični ples, pa se dešava da drugi autori preuzimaju elemente iz semaa i stavljaju ga u neki novi kontekst. Mevlanin mistični ples je jedan neponovljiv fenomen i sigurni smo da i samim gledanjem, a ne samo učestvovanjem, on posebno djeluje na svakoga i šalje nam uvijek nova značenja i poruke.
Literatura:
- And, Metin. Halman, Talat Sait. Mevlana Dželaludin Rumi i vrteći derviši. Sarajevo: El-Kalem, 2009.
- Intertekstualnost & intermedijalnost. Zagreb: Zavod za znanost o književnosti Filozofskog fakulteta, 1988.
- Onder, Mehmet. Mevlana i njegov put ljubavi. Sarajevo: Merhamet, 1992.
- Vitray-Meyerovitch, Eva de. Antologija sufijskih tekstova. Zagreb: Naprijed, 1988.
- Vitray-Meyerovitch, Eva de. Rumi i sufizam. Sarajevo: Kaderijsko-Badevijska tekija, 1995.
[i] Napomenut ćemo da intermedijalnost nije karakteristika samo novog doba, ali pojavom različitih tehnoloških dostignuća, njen značaj i aktualizacija su se povećali. Još u srednjem vijeku korišteni su neki oblici intermedijalnosti i to u svetim tekstovima.Glavnom tekstu Svetog pisma bivao je pridodat lančani komentar crkvenog oca, te slika (iluminacija) iznad koje je kratki citat iz glavnog teksta koji ga opisuje. Takva kombinacija verbalnih i slikovnih znakova zajednički proizvodi kompleksan tekst. Pa i primjer koji mi obrađujemo je star je nekoliko vijekova.
[ii] Termin intermedijalnosti se često koristi u različitim kontekstima i preko njih se definira, kao npr. intermedijalnost kao povezanost savremenih medija komunikacije, intermedijalnost i intertekstualnost, intermedijalnost i transmedija, intermedijalnost i interkulturalne studije i sl. A kako smo već naveli, napretkom tehnologije javlja se i novo promišljanje i propitivanje ove teme kroz prisutnost i odnos u digitalnom dobu. Budući da je to pojam koji nam je svima blizak i „sam po sebi jasan“, javlja se problem terminološkog neujednačenog definiranja, ili pak neusustavljenja. Dešava se čak i preklapanje sa bliskim terminima, kao što je multimedijalnost, te se često ova dva pojma smatraju i sinonimima. Tako da, unatoč njenoj aktualnosti, ova tema teorijski nije ujednačena, ali što je zbog same širine pojma i mogućnosti kominovanja medija, razumljivo. Tekst koji je napisao Pavao Pavličić, veoma jasno i precizno definira ovaj pojam, te pravi i vrlo dobru tipologiju. U ovom radu najviše ćemo se osloniti na taj tekst.
[iii] Pavličić, Pavao u: Intertekstualnost-intermedijalnost. Str. 170.
[iv] Mesnevija je nastala nakon nabrojanih stihova, plesa i muzike i kao da je svojom pojavom objedinila sve te elemente.
[v] Pod nazivom sema ne podrazumijeva se samo ples, nego svi navedeni elementi koji su u pomenutom intermedijalnom odnosu.
[vi] Pavličić, Pavao, Intermedijalnost, str. 181.
[vii] Ovo je noć seme,
Kada se okrećemo do ekstaze.
Eno svjetla sada,
Eno svjetla, eno svjetla.
Ovo je prava ljubav,
Što znači oproštaj s umom.
Danas je opraštanje, opraštanje.
Rođeni smo iz ljubavi.
Dođite. Vi ste živi čempresi
Iz bašče plesa okretanje.
lebdite nad oba svijeta:
Jer njegov se svemir
Prostire iza svih svjetova.
(Rumi)
[viii] Kad preselim, kad moj tabut,
svakom, da sam mrtav, zbori,
ne mislite da me tuga
za svijetom ovim mori!
Kada vidiš da me spuste,
smatraj da me tada dižu.
Zar na nebu sunce, mjesec,
kada zađe manje gori?
Ti sve misliš to je suton,
Ne, svitanje to je pravo,
jer spuštanjem tijela u grob,
radi se o duše zori.
Kad zatvoriš jedan otvor,
tad se drugi sam otvara.
Pa nek se zbog moje smrti
ni riječ tuge ne prozbori!