Autor: dr. Nermina Lamadema
Slobodni radikali i antioksidansi
Antioksidansi su tvari koje ograničavaju oštećenja ćelija uzrokovana faktorima poznatim pod nazivom slobodni radikali.Slobodni radikali su nusprodukti normalnog metaboličkog procesa ćelije te kao visoko reaktivne hemikalije imaju veliki potencijal da prouzrokuju oštećenja. Ove supstance, koje se javljaju kao posljedica promjene u naboju atoma (primanje ili otpuštanje elektrona), igraju važnu ulogu u organizmu, ali u isto vrijeme u visokoj koncentraciji mogu dovesti do oštećenja ćelijskih komponenti kao što su ćelijska opna, proteini i DNK. Upravo ova mogućnost da izazovu oštećenje DNK pobuđuje posebno interesovanje budući da je to jedan od mogućih puteva koji vode razvoju raka i drugih bolesti. Pored toga, svakodnevna izloženost toksinima iz okoliša, kao što su duhanski dim i jonizujuća zračenja koja potječu iz prirodnih izvora (poput kosmičkih zraka) ili medicinskih izvora (rendgensko ili CT skeniranje), vodi ka povećanju koncentracije slobodnih radikala.
Najčešći tip slobodnih radikala naziva se ROS(reactive oxygen species – reaktivne vrste kisika). To je vrlo nestabilan oblik kisika koji sadrži molekule proizvedene u živom tkivu. Ova skupina uključuje vrste poput superoksidnog aniona, vodikovog peroksida, hidroksilnog radikala i singlet kisika. Jedan od primjera ćelije koja proizvodi ROS su bijela krvna zrnca – neutrofili, odgovorni za odbranu imunološkog sistema od invazije patogena.
Najbolju odbranu od štetnog djelovanja slobodnih radikala predstavlja grupa molekula pod nazivom antioksidansi, koji mogu djelovati pojedinačno ili kao dio veće mreže sinergističkih hemikalija. Oni svoje djelovanje ispoljavaju preko velikog broja različitih mehanizama, što im je donijelo titulu „strvinara slobodnih radikala“.
Antioksidansi mogu biti endogeni – proizvodi ih tijelo, poput enzimskih antioksidansa, ili mogu biti egzogeni – dijetetski antioksidansi. Većim dijelom enzimske kontrole slobodnih radikala upravljaju tri porodice enzima: SOD – superoksid-dismutaza (enzimi cinka, bakra ili mangana), CAT (katalaza), koja razlaže vodikov peroksid na vodu i kisik, teGPx (glutation-peroksidaza), koja reducira vodikov peroksid i svodi perokside na alkohol.
U ovom izlaganju mi ćemo se detaljnije usredotočiti na egzogene, neenzimske dijetetske antioksidanse i njihovu ulogu u minimiziranju štete uzrokovane slobodnim radikalima.
Primjeri dijetetskih antioksidansa su vitamini A, C i E, likopen (crveni pigment u paradajzu i voću) te beta karoten (žuti pigment u voću i povrću, koristan prekursor za proizvodnju vitamina A u organizmu).
Jedna od prvih linija odbrane u prevenciji oksidativnog oštećenja pripada vitaminu E, koji pripada porodici od osam povezanih molekula pod nazivom tokoferoli i tokotrienoli.
Zbog svoje hidrofobnosti ovaj vitamin se apsorbuje na način sličan onom u prehrambenih lipida te zahvaljujući tome funkcionira kao zaštitnik ćelijske opne. Vitamin E regulira koncentraciju slobodnih radikala apsorbujući ih i postajući i sam radikal, da bi zatim bio reduciran djelovanjem vitamina C ili drugih molekula. Najpoznatiji izvori vitamina E su biljna ulja i namirnice izvedene iz njih, kao što je margarin, te zeleno lisnato povrće.
Još jedan poznati strvinar slobodnih radikala je vitamin C (askorbinska kiselina) koji je topljiv u vodi i lahko se gubi kroz znoj i urin zbog čega ga je potrebno redovito nadomještati kroz ishranu.
Glutation, tripeptid sastavljen od tri aminokiseline – glicina, cisteina i glutaminske kiseline, oksidira u reakciji s radikalima, ali se njegov reducirani oblik kontinuirano regeneriše kao dio redoks ciklusa. Budući da ovaj tripeptid nastaje ćelijskim djelovanjem, kao takav lahko se može iscrpiti u tijelu, ali njegove razine mogu se pojačati ishranom koja obezbjeđuje prekursore za stvaranje ovog ključnog antioksidansa. Tu spada hrana bogata sumporom, kao što su češnjak, luk, povrće iz porodice krstašica, avokado, tikva i paradajz, sve konzumirano u sirovom stanju, budući da se kuhanjem drastično smanjuje nivo korisnih nutrijenata.
Pored ove tri ključne grupe antioksidansa postoji i niz drugih spojeva koji djeluju antioksidativno poput bilirubina, mokraćne kiseline, flavonoida i karotenoida.
Flavonoidi su velika porodica nutrijenata koju čini preko 6000 spojeva od kojih je najbolje shvaćen kvercetin, biljni pigment koji se nalazi u plodovima jarkih boja, kao što su višnje, paprike, osobito crvene paprike, jabuke itd.
Drugi flavonoid kempferol je žuti pigment kojeg sadrže različite namirnice kao što su: jabuke, grožđe, paradajz, krompir, luk, brokule, prokulice, tikve, krastavci, zelena salata, grašak, orasi, začini poput kumina i karanfilića, bobičasto voće te spanać.
Svakako treba spomenuti i značajno antioksidaciono jedinjenje – kurkumin, koji nalazimo u kurkumi, a koji pripada porodici prirodnih fenola.
Katehini su također flavonoidi, a nalazimo ih u čaju, kakau i nekim plodovima, kao što su bobičasto voće i jabuke. Ovi flavonoidi mogu se dalje podijeliti na pet srodnih kategorija: epikatehin,galokatehin, epigalokatehin, epikatehin galat i epigalokatehin galat (EGCG). Svaki od ovih sastojaka ima neznatno drugačija svojstva i potenciju, a nalaze se u različitim prehrambenim izvorima. Tako je npr. kakao glavni izvor epikatehin galata, dok zeleni čaj sadrži EGCG, također jedan katehin, te je zapravo bogat izvor ovog jedinjenja.
Konačno, antocijanini, plavi pigmenti topivi u vodi, su još jedni iz niza moćnih flavonoida, a nalazimo ih u tamnim plodovima, poput patlidžana, crnog grožđa, borovnica i slično.