Dizdarević Tarik
Žene kao populacija u psihoterapiji
Niti postojeća nazologija mentalnih poremećaja, ni način određivanja indikacija za psihoterapiju, kao ni razumijevanje mehanizama nastanka simptoma (u neoanalitučkom kontekstu) ne predstavljaju dovoljan razlog da se žene u psihoterapiji razmatraju kao posebna populacija. Činjenice, da više od 50% pacijenata sa mentalnim poremećajima čine žene, da se kod njih češće postavlja dijagnoza ovih poremećaja, da žene više trpe od multiplog distresa, da se kod njih češće dijagnosticiraju forme depresivne bolesti i dr. (npr. izrazita agoraobija), kao i naročito ranije opisivani sindromi (“problem u vezi bezimenosti -Betty”, “sindrom praznine”, “sindrom domačice”), donekle mijenjaju ugao gledanja i uvid. I to nije sve. Naime, kolektirana iskustva do 70-ih godina ovoga vijeka u području psihoterapije, tokovi razvoja teorija u psihologiji (ego psihologija, teorija objektnih odnosa, humanistička psihoanaliza i dr.), te promjen u sociopsihološkom, ekonomskom i političkom kontekstu života žena, nametnuli su potrebu za podrobnijim pristupom u područje psihoterapije psihičkih poremećaja žena.
Obzirom na psihoterapiju, ukazuje se potreba za revizijom stereotipa mentalnog zdravlja žene (prema stereotipu, u idealnim slučaju: samo približno slično mentalnom zdravlju muškarca), za revizijom stereotipa ciljeva psihoterapije žene (adaptacija na ulogu njegovateljice djece, bolesnih, domačice, seksualno submisivne i odane snažnom muškom partneru), za eliminisanjem seksizma (spolne segregacije) u psihoterapiji, a ne samo u drštvu, za prepoznavanje paralelizma odnosa u psihoterapiji i odnosa muž-žena, te devijacija i etičkih problema u psihoterapijskom odnosu.
Značajno je naglasiti promjene u području psihoanalize nastale do 70-ih godina ovoga vijeka u odnosu na ” hendikep koncepciju o ženskoj seksualnosti i psihologiji” nastankom reformi i revizije ortodoksne psihoanalize, značajan je razvoj bihevioralne psihoterapije, porodične psihoterapije, te eklektičkih pristupa (kognitivno-bihevioralna psihoterapija, kratka dinamska psihoterapija -druge generacije i dr.).
Poslije 70. godina sve spomenute teorije i njihova praktična primjena u uslovima pojave i prakse feminističkih terapeuta i feminističkih terapija, u navedenu svrhu su bile trijažirane i modifikovane (Brodsky,A., et all.,1995.). Ovo je ponekada rezultiralo i pojavom novih koncepcija o razvoj ličnosti ženskog i muškog roda (Chodrow,N.,1978. god.) ili pojavom novih psihoterapijskih procedura (“diskriminacioni traning”, Kahan). Uporedo su ranija shvatanja o psihologiji žene, psihosomatika generativne finkcije žene i materinstva, te psihoterapijski doprinosi određenim poremećajima vezanim za generativnu funkciju žene, uglavnom ostajale po strani, iako vrlo značajna i utemeljena (Dizdarević, T., 1991.; Kapor-Stanulović, N., 1985.; Pavelić, D., 1991.). U okvidu reminističke koncepcije psihologije žene, pojavila se i teorija o psihološkoj dominaciji žene u odnosu na muškarca; po ovoj novoj i “obrnutoj” dihotomizaciji ženina sposobnost za empatiju, kooperaciju i udruživanje je nadmoćnija od muške sposobnosti za kompetenciju, dominaciju i agresiju.
Promjene sociopsiholoških, ekonomskih i političkih okolnosti života žena, posebno u zapadnoj civilizaciji, znače više radne i socijalne aktivnosti, više neovisnosti, više samouvjernosti i postignuća u radnom i socijalnom području, na jednoj strani. Na drugoj strani, ove promjene su donijele više usamljenosti, više samohranih majki i više multiplog distresa i dodatnu viktimizaciju. Upravo u ovom području feministički psihoterapeuti nalaze i dalje glavno uporište za dokaze o mogučnosti ženine kompetencije, ispunjavanje funkcije vođe i pune samorealizacije, ali i za dokaz da je društvo i dalje nenaklonjeno ženama, da i dalje djeluju stari stereotipi o ulozi ženskog roda, o seksualnoj ulozi žene.
Vodič za tretman žene u psihoterapiji
Samo ukratko naprijed naznačeni tokovi više ili manje direktno vezani za psihoterapiju na sinetičan način su se odrazili na pojavu dva značajna dokumenta za psihoterapiju. Uz naročita nastojanja feminističkih terapeuta Američko udruženje psihologa je donijelo 1975. godine “Izvještaj o kontinuiranom zadatku o seksualnim predrasudama i šabloniziranju seksualne uloge u psihoterapijskoj praksi” (APA, 1975.). Ovaj izvještaj je u prvom planu usmjeren na eliminisanje seksizma u psihoterapij i čine ga sljedeća problematizirana zapažanja:
- Predpostavka terapeuta da je razrješenje problema i samoaktuelizacije žene vezano isključivo za brak i za ispunjenje savršene uloge žene.
- Terapeutov gubitak razumijevanje i senzibiliteta za rad, karijeru žene i njene druge uloge.
- Stavovi klijentice prema rođenju djeteta i njegovom odgoju se shvataju kao neophodan indikator njene emocionalne zrelosti.
- Podrška terapeuta ideji da je za odgoj djeteta, kao i dječije probleme jedino odgovorna majka (u okviru tretmana djeteta ili porodične terapije).
- Terpeutovo priklanjanje potrebama muža u provođenju tretamana njegove supruge.
- Poricanje od strane terapeuta adaptivnih potencijala žene njenog potencijala samoaktuelizacije i tendencije dokazivanja te njegovo uvrštavanje koncepta o ženi kao pasivnoj i ovisnoj.
- Terapeut koristi teorijski kooncept (npr. koncept mazohizma) u zapostavljanju i ignoriranju nasilja prema ženi i njenoj viktimizaciji.
- Korištenje seksualnih šala ili improviziranih komentara u funkciji ponižavanja žene.
- Teraputovo korištenje netačnih ili ponižavajućih etiketa kada opisuje klijenticu.
- Terapeut insistira na Frojdovskim interpretacijama.
- Terapeutov stav da je vaginalni orgazam predpostavka emocijalne zrelosti te tako i cilj trapije.
- Terapeutovo etiketiranje ženine ambicije i afirmacije sa Frojdovim konceptom “penis ovisnost”.
- Sedukcija klijentice
- Terapeutovi dvostruki standardi o seksualnoj aktivnosti muškrca i žene.
- Teškoće terapeuta u selekciji klijenata obzirom na njihove fizičke karakteristike ili obzirom na određivanje ciljeva psihoterapije.
Naprijed spomenuti izvještaj je bio osnova za donošenje odrednica vodića za tretman žena u psihoterapiji od strane Američkog udruženja psihologa, 1978. godine (APA, 1978.).
Njega čine odrednice:
- Provođenje terapije treba da bude oslobođeno restrikcija zasnovanih na definisanim ulogama spolova, a mogučnosti izražavane u psihoterapiji treba da budu oslobođene od sterotipa o seksualnoj ulozi.
- Psiholozi treba da prepoznaju realnost, varijacije i implikacije prakse seksualne diskriminacije u društvu kako bi olakšali klijentici pronalaženje izbora u odnosu prema takvoj praksi.
- Terapeut treba da bude sposoban da sazna postojeće empirijske činjenice o seksualnoj ulozi, seksizmu i individulanim razlikama koje proizilaze iz definisanog spolnog identiteta klijentice.
- Teorijski koncept korišten od strane teraputa treba da bude oslobođen od predrasuda o seksualnosti i sterotipa o seksualnoj ulozi.
- Psiholog demonstrira ravnopravnost žene i muškarca korištenjem vokabulara bez uvredljivog etiketiranja.
- Psiholog bi trebao izbjegavati akcentuiranje intrapsihičkig izvora psihičkih problema kod klijentice kada su više prikladni situacioni i kulturelni uticaji.
- Psiholog i u potpunosti informirana klijentica se trebaju usaglasiti u vezi aspekta terapijskog odnosa, oko oblika tratmana, vremenskih činioca, plaćanja.
- Kada je shvaćen značaj preciznog informisanja porodice klijentice u vezi dijagnoze i prognoze njenog stanja, informisanje se realizuje preko pacijentice, a ne preko terapeuta.
- Ako su korišteni, kao tehnika psihoterapije, autoritativni postupci, terapija ne treba da ima efekat održavanja i potkrijepljivanja ovisnosti žene.
- Afirmativna ponašanja klijentice treba poštovati.
- Psiholog čija je klijentica žrtva nasilja u formi fizičke zloupotrebe ili silovanja, treba prepoznati da je klijentica žrtva zločina.
- Psiholog treba priznati i ohrabriti istraživanja seksulanosti klijenitce i pirhvatiti njeno pravo da definiše vlastite seksualne prioritete.
- Psiholog ne treba imati seksualne odnose sa klijenticom, niti je tretirati kao seksualni objekat.
Dodatno variranje smjernica u psihoterapiji psihičkih poremećeja žena
Nastojanjima Američkog udruženja psihologa pridružilo se i Američko udruženje pshijatara formiranjem “Sekcije o ženi”, kao i druga udruženja psihologa, uglavnom sa Zapada. 1990. na institutu za feminističku terapiju, konsenzusom velikog broja feminističkih terapeuta, donesen je “Etički kodeks za feminističku terapiju”, koji baštini u mnogome ranije spomenute dokumente. Ovaj kodeks ima punu vrijednost ne samo za feminističke terapeute, nego i za ostale psihoterapeute koji rade sa žanama predstavljajući važan dodatni materijal opštem profesionalnom kodeksu psihoterapeuta.
Primjena spomenutih dokumenata biva ograničena u djelu odrednica kada se žena u psihoterapiji striktno pridržava određenog vrijednosnog sistema uslovljenog kulturom, religijom i slično, čime su određeni njeni prioriteti identiteta koji mogu značajno odstupati od do sada iznesenog (npr – vidjeti: Alei el-Hašimi, 2000.). Uz očuvanje etičkih okvira psihoterapija može se izabrati prikladnija psihoterapijska procedura koja će sačuvati slobodu izbora žene u psihoterapiji. Bitno je da se ne zamijene kulturni fenomeni u ponašanju sa patologijom (Hall, 1993.). Bez obzira što su feministički terapeuti pretežno okrenuti socijalnoj, ekonomskoj i političkoj dimenziji mentalnog zdravlja, oni su dali značajne doprinose proširanju i produbljenju ukorijenjenoog i potentnog biopsihosocijalnog modela mentalnog zdravlja, koji pruža različite mogučnosti variranja njegovih komponenti.
REZIME
U radu je ukazano na glavne grupe činioca koji su doveli do potrebe da se žene razmatraju kao posebna populacija u psihoterapiji. Zatim je prezentiran sukus sadržaja relevantnih dokumenata za ovo područje, donesenih sa ciljem da se eliminiše seksizam u psihoterapiji, da se etičnost psihoterapije i sloboda izbora žene u psihoterapiji obligatno realizuju.
Literatura:
- Alei el-Hašimi, M.; Ličnost žene muslimanke, Visoki saudijski komitet za pomoć BiH i Kulturni centar “kralja Fahda” u Sarajevu, Sarajevo, 2000.
- American Psychological Association /APA/: Report of the Task Force on Sex Bias and Sex Role Sterotyping in Psychoterpeutic Practice, American Psychologist, 30 , 1975.
- APA: Task Force on Sex Bias and Sex Role Sterotyping in Psychoterpeutic Practice. Guidelines for Therapy With Women, , American Psychologist, 33 , 1978.
- Brodsky M. Annette, Stinberg L. Susan: Pschychoterapy ed. By Bongar,B. et al., New York-Oxford, Oxford University Press, 1995.
- Chodrow, N.;The Reproduction of Mothering, Bekeley University of California Press, 1978.
- Dizdarević, T..: Trudnoća i ugrožena turdnoća u psihosomatskoj medicini, u Ugrožena trudnoća ed. Pavelić, D. et al., Svjetlost, Sarajevo, 1991.
- Hall, R.: Reviews, Psychology of Women Quartererly, 17, 1993.
- Kapor-Stanulović, N: Psihologija roditeljstva, Nolit, Beograd, 1985.
- Pavelić, D.: Uvidi u klasična istraživnja i teorije, u Ugrožena trudnoća ed. Pavelić.D. et al., Svjetlost, Sarajevo, 1991.