Arapsko-islamski uticaj na evropsku renesansu u pomorstvu

Autor: dr. Husein Favzi

---

Arapi su, odnosno narodi koje je objedinio islam u veliku i prostranu imperiju u srednjem vijeku, posredno obogatili evoprsku nauku, filozofiju, medicinu i druge znanosti. To je dokazano mnogim djelima koja su prevedena sa arapskog na latinski jezik i mnogim zapadnim školama koje su nastale na osnovama ovih naučnih saznanja. Govoriti o uticaju arapskog pomorstva u srednjem vijeku na evropsku renesansu nije ni malo laka stvar. Međutim, i pored toga, zna se da je Evropa uzela od Arapa vještinu upravljanja brodovima, odnosno da su evropski moreplovci koristili arapske navigatore i arapska pomorska saznanja prije nego što su se otisnuli u istočna mora. Također je dokazano da su Evropljani koristili mnoge instrumente i pomorske karte koje su bile u posjedu muslimanskih moreplovaca.

Jedna od karakteristika moreplovaca je, bili oni Arapi ili ne, crnci ili bijelci, čak i kada pretjeruju u svojim pričama i pomorskim avanturama, da ljubomorno čuvaju puteve i prolaze do udaljenih luka iz kojih dobavljaju robu. Ne treba očekivati da njihovi pomorci, koji su vijekovima trgovali između Evrope i Azije, odaju tajne i otkriju pomorske puteve svojim zapadnim partnerima. Dokazano je na primjer da je portugalski kralj Ivan II pozvao 1487. godine Alfonsa de Piva i njegovog kolegu Pedra de Covilhaa i stavio im u zadatak da pronađu kraljevinu Prestea Joama (kršćanska država koja se nalazila negdje u Kini ili Indiji ili Etiopiji) i otkriju mjesto gdje se nalazi cimet i drugi začini koje uvozi Venecija preko muslimanskih zemalja.

Cilj ovog zadatka je potpuno jasan:

Prvo – pokušaj da se uspostavi kontakt sa ovom kraljevinom kako bi evropske zemlje preko nje suzbile širenje islama; i

Drugo – trgovačka dominacija nad Venecijom i pokušaj uvoženja začina i mirodija direktnim putem u Portugaliju. Izgleda da su raniji pokušaji propali jer kraljevi izaslanici nisu poznavali arapski jezik kojim je dobro vladao Covilhao.

U isto vrijeme kada su izaslanici protugalskog kralja krenuli na Istok Bartolomeo Diaz je otkrio pomorski put oko Afrike (1487-1488). Covilhao i Alfonso de Piva su iz Barcelone krenuli do Napulja, a zatim su preko Rodosa i Aleksandrije stigli u Kairo. Iz Kaira su karavanom krenuli do Tora, a odatle do Sevakina i Adena. Iz Adena je Covilhao krenuo u Indiju, a Piva u Etiopiju. Nije poznato šta se je desilo sa Pivom. Pretpostavlja se da je umro u Etiopiji, dok je Covilhao stigao u Kalikut na zapadnu obalu Indije, a odatle preko Goe u Ormuz na istočnu obalu Perzijskog zaliva. Iz Ormuza se prebacio u Afriku i išao prema jugu sve do Sofala, odakle se vratio u Kairo i sastao sa dvojicom kraljeva izaslanika koji su ga obavijestili o naređenju portugalskog kralja da nastavi sa istraživanjem kraljevine „Prestea Joama“. Po jednom od njih dvojice Covilhao je poslao opširan izvještaj sa ovog putovanja,[1] a zatim krenuo u Džidu (tvrdi se da je posjetio Mekku i Medinu što ukazuje da je prividno bio primio i islam). Poslije toga našao se u Zeilu, a zatim u Etiopiji gdje ga je sa najvećim počastima primio etiopski kralj. Tu se oženio i dobio u posjed komad zemlje. Etiopiju nije mogao napustiti. Poslije trideset godina kada je u Etiopiju došla portugalska ambasada, a sa njom i Alvarez (1520) Covilhao je zahvaljujući svom poznavanju jezika i običaja bio tumač i savjetnik portugalske ambasade u Etiopiji.

Evo još jednog primjera koji nam govori o rivalstvu i želji za izvorima bogatstva među samim Evropljanima. Ovaj primjer uzimamo iz izvještaja engleske ekspedicije koja je krenula iz Plymontha 1591. godine tj. poslije jednog stoljeća od portugalskog prodiranja u vode Indijskog okeana. Vođa ekspedicije, koja se uputila prema istočnom indijskom otočju, bio je Sir James Lancester. Njegov put je opisao Richard Hakluyt prema pričanju Lancasterovog pomoćnika.

Tri broda Lancastera su bila ukotvljena u vodama ostrva Zanzibar. Tom prilikom su zarobili muslimansku feluku „na kojoj se u to vrijeme nalazio njihov vjerski dostojanstvenik koga su oni na svom jeziku zvali „eš-Šerif“. S njim smo postupali onako kako je najbolje, a to nam je pričinjavalo osobito zadoljstvo. Od muslimana smo saznali ono što su Portugalci govorili o nama. Stanovnici Zanzibara su nas na osnovu toga smatrali nemilosrdnim i ljudožderima. Oni su Zanzibarce upozoravali da nam se ne približavaju ako žele svoj spas. Jasno je da su Portugalci to činili s namjerom da bi nas spriječili u kontaktu i trgovini sa domaćim stanovništvom“.[2]

Ovome, mi koji smo naslijedili arapsku kulturu, nemamo šta dodati. Orijentalisti su ispitali obostrani uticaj Istoka i Zapada. Neki od njih su bili objektivni. Ponudili su sve do čega su stigli u nauci, filozofiji, književnosti i umjetnosti, a što je i dokaznao raznim dokumentima i tekstovima koji govore o ovoj uzajamnoj razmjeni na kulturnom i drugim poljima.

Sve što posjedujemo o ovoj temi su same činjenice koje ćemo navesti uz pretpostavku da je naučna razmjena između Istoka i Zapada imala uticaja i na geografska otkrića, odnosno kako to Burczhardt kaže: „Kada se italijanska misao oslobodila okova koji su stajali kao prepreka progresu u ostalim zemljama Evrope, kada je jedinka dostigla visok stepen razvoja tada se okrenula prema kosmosu i otkrivanju svieta oko sebe. Krstaški ratovi su evropskom razumu otvorili nove vidike, probudili u narodu jako želju za putovanjima i avanturama. Čak  i u samim krstaškim ratovima interesovanje Italijana je bilo mnogo veće od drugih evropskih naroda jer su imali veliku pomorsku moć i bili u trgovačkim odnosima sa Istokom. Prirodno je bilo, pošto su smješteni u istočnim lukama Sredozemlja, da svaki od njih dobije polet u vrtlogu međunarodnog pokreta muslimana. Vidjeli su kao da je pola novog svijeta otkriveno pred njihovim očima.“[3] Krenuli su u velike pomorske avanture pomoću kojih su upoznali veliki dio naše planete, mora, obale, kontinenta i ostrva.

Prije nego što je završeno 15. stoljeće ili tačnije 1498. godine Vasko de Gama je oplovio Afriku, obišao Rt dobre nade i nastavio plovidbu istočnim obalama kontinenta sve do Malindija na sjeveru Sofala.

Ovaj obilazak oko Afrike okončao je sukob između Ptolomeja i Eratostena. Ptolomej je smatrao da se južni dio afričkog kontinenta pruža prema istoku sve do Malajskog arhipelaga. Mislio je da je Indijski okean sličan Sredozemnom moru. Eratosten je tvrdio da je Atlanski okean južnim dijelom Afrike spojen sa Indijskim okeanom. Izgleda da su geografi ono što je Herodot zapisao o putovanju Nahaoa oko Afrike idući od istoka prema zapadu[4] smatrali bajkom. Arapski geografi su se kolebali između ova dva mišljenja. Reinaud je u svome djelu Introduction a la geographie des orientaux[5] uvijek imao lijepo mišljenje o svakom arapskom geografu koji je odbio Ptolomeja, a prihvatio kao ispravno mišljenje Eratostena. Ovo je dovelo do toga da je Ebul Fidaa kao geografa smatrao preciznijim od El-Idrisija.

Vasko de Gama je 1497. godine isplovio iz Lisabona opremljen sa kartama i pomorskim instrumentima koji su bili poznati u njegovom vremenu kao kvadrant, astrolab i magnetska igla, zatim sa pomorskim saznanjima od kojih je došao preko prevoda sa arapskog jezika, kao i onim čime je raspolagala škola Henrika Pomorca: razni rukopisi, portolani, primjerak Madžistija od Ptolomeja preveden sa arapskog jezika, a vjerovatno i djelo The Periplus of the Erythraean Sea[6], kao i karte koje je sačinio njemački kartograf Martin Behaim. Vasko de Gama je znao o onome što je rečeno za grčkog pomorca Habalosa koji se koristio sezonskim vjetrovima, a ko bi to mogao znati osim moreplovaca Indijskog okeana bili oni Arapi ili ne, pa je shodno tome isplovio jugozapadnim dijelom Indijskog okeana da bi stigao na istok, a pri povratku sjeveroistočnim dijelom da bi stigao na afričku obalu.

U Malindiju Vasko de Gama je zatražio od namjesnika oblasti da mu da pilota s kojim će krenuti u Indiju. Poslije duže rasprave, možda i prijetnjom kralja Malindija, namjesnik je pristao i udovoljio njegovom traženju. U izvještaju stoji da je to bio arapski pilot po imenu Kana ili Kanka (prema pričanju Joaoa de Barrosa istoričara ovog putovanja). U izvještaju dalje stoji: „Iz Malindija smo krenuli u srijedu 24. aprila. Sa nama je bio pilot kojeg smo dobili od namjesnika pokrajine koji nas je sproveo do Kalikuta o kome nam je pričao kralj.“ Barros napominje da je Vasko de Gama upoznao pilota sa velikim drvenim astrolabom, busolom i kvadrantom. Pilot nije pokazivao nikakve znake čuđenja, ali je čuđenje obuzelo Vaska de Gamu kada je ovaj njemu pokazao astrolab od željeza i druge instrumente od drveta koji se upotrebljavaju za promatranje Sunca i drugih zvijezda, zatim pomorske karte na kojima je bio unešen koordinatni sistem.[7]

Kada je stigao u Kalikut Vasko de Gama je poslao jednog od članova posade sa arapskim pilotom indijskom namjesniku. Arapski pilot je tom prilikom noćio kod jednog od svojih poznanika po imenu Ebu Seid u predgrađu Kalikuta Majukat.

U izvještaju takođe stoji „da su brodovi u ovoj oblasti – zapadna strana Indijskog okeana – vrlo veliki i da na njima nema eksera nego su dijelovi povezani užetima od lika. Piloti su snabdjeveni sa busolama za navigaciju, instrumentima za promatranje i pomorstvo kao i sa pomorskim kartama“. Tu je Vasko de Gama zaplijenio neke arapske knjige o pomorstvu na jednom od brodova i poslao ih portugalskom kralju Manuelu.

Putovanje Vaska de Game predstavlja uvod u nova putovanja i otkrića s kojima su Portugalci stigli do Indonežanskog arhipelaga i ostrva mirodija (Malaka, Maluk kod Ibni Betute 1511) s jedne, a s druge strane do Brazila (1500), Grenlanda i Njufaundlanda (1500-1501) i uspostavljanja trgovačkih odnosa sa Kinom (1516). To je bio početak njihove vlasti u istočnim morima i Novom svijetu. Oni su osnovali mnoge kolonije na veoma važnim strateškim mjestima: duž Indijskog okeana, na ulazu u Crveno more i u Perzijskom zalivu. Nalazimo se pred arapskim tekstom iz 16. stoljeća (1577) iz koga se vidi kako je autor teksta shvatio ono što se zbilo sa istočnim svijetom kada je Vasko de Gama prodro u Arapsko more i stigao do Indije.

Autor, Kutbuddin en-Nehrevali u svom djelu o Osmanskom osvajanju Jemena El-Berkul jemani fil fethil osmani, između ostalog kaže: „Početkom desetog hidžretskog stoljeća od rijetko nesretnih događaja koji su se zbili je ulazak prokletih Portugalaca u zemlje Indije. Jedna njihova grupa koja je krneula iz Ceute (Gibraltarski moreuz) isplovila je na Atlanski okean, prošla pored Bijelih planina (Džibalul kurmi) i usmjerila se prema istoku. U jednom moreuzu kuda su trebali proći more je bilo jako valovito. Mnogi brodovi su tu stradali. Od cijele ekspedicije samo je jedan brod uspio da prođe i stigao do Indije zahvaljujući arapskom pilotu Ahmed ibni Madžidu koji im je, kada su ga opili, pokazao put do Indije. Na taj način su se umnožili u vodama Indijskog okeana, sagradili koloniju u Goi, a onda zauzeli Ormuz i tamo se ojačali. Pomoć im je stalno stizala iz Portugala. Tada su počeli da se bave i gusarenjem. Napadali su muslimane, pljačkali ih i odvodili u roblje. Zbog učestalih napada sultan Muzaffer Šah je zatražio od sultana Konsua Gorija (jedan od posljednjih vladara iz dinastije Mameluka) da ga pomogne u borbi protiv ovih stranaca.“[8]

Portugalski admiral Alfonso de Albuquerque je takođe prodro u vode Perzijskog zaliva i zauzeo ostrvo Ormuz, a zatim uplovio i u vode Crvenog mora. Sa sobom je imao pomorsku kartu koju je sačinio arapski kartograf o kome Alfonso kaže sljedeće: „Kod ostrva Sokotre zarobili smo muslimana koji je sa sobom imao „pomorski vodič“ u kome su bile ucrtane sve luke kraljevine Ormuz. Autor vodiča bio je mornar po imenu Omer.“

Ovo su jedini primjeri koliko mi je poznato koji se odnose na praktičnu stranu pomorstva na osnovu kojih zaključujemo da su arapsko-islamski narodi pružili ruku pomoći Zapadu. Dovoljno je da napomenemo kakav su i koliki uticaj u istočnom svijetu ostavili ovi događaji pa da konstatujemo da se nismo udaljili kada smo rekli da razmjena iskustava i saznanja u oblasti praktičnog pomorstva nije bila laka stvar, niti je bila pozdravljena od strane Arapa. Komentar Kutbuddina na postupak Ahmeda ibni Madžida o tome dovoljno govori. On je Portugalce nazvao prokletim, a arapskog pilota ocrnio najgorim čime može da se ocrni musliman kada ga je potvorio da je sa „prokletim Portugalcem“ pio i onda mu, u pijanom stanju, pokazao put do Indije. Ovo je bila velika nesreća za muslimane i nemuslimane jer su Portugalci osnovali svoje kolonije cijelom dužinom Indijskog okeana sve do Malake pa čak i do Kineskog na istoku i Crvenog mora na zapadu gospodareći tako i Perzijskim i Omanskim zalivom.

Kutbuddin je, autor djela o Osmanskom osvajanju Jemena, shvatio da je agresija zadesila istočni svijet. Međutim, izgleda da nije shvatio da je jedna velika stranica istorije zatvorena, stranica arapskog pomorstva u Srednjem vijeku. Ovu stranicu je zatvorila zemlja koja se nalazi na krajnjem evropskom zapadu i koja je dugi niz godina kontrolisala prilaze u Indijski okean i Crveno more. Ali, priču o konzumiranju alkohola Ibni Madžida u društvu sa portugalskim admiralom potrebno je malo razmotriti. Možda će baciti sumnju na istinitost predaje koja se odnosi na identifikaciju ličnosti pilota Vaska de Game.

Ibni Madžid navodi, u nekim svojim djelima, da je još u mlađim godinama svog života napisao nekoliko pjesama o vinu. Međutim, priča o vinu kod pjesnika muslimana ne može se uzeti kao dokaz da je on vino i konzumirao. Alkohol i svinjsko meso zabranjeni muslimanima, a mi se nalazimo pred čovjekom koji je u to vrijeme imao oko šesdeset godina svoga života. Nehrevali tvrdi da je to bio lično Šehabuddin Ahmed ibni Madžid poznat još pod imenom Šahabudunja, Esedul bahri (Lav mora), Lejsul lujusi (Lav lavova) i jedan od četvorice vrlo poznatih učitelja pomorstva: Muhammed bin Šazan, Sehl ibni Ebban i Lejs bin Kahlan. Ibni Madžid je u jednom od svojih djela rekao: „Potrebno je da se, kada putuješ morem, pridržavaš čistoće jer si na brodu na kome putuješ Allahov gost. Njega se uvijek sjećaj.“ Uspomena na ovog velikog Šejha i dalje je ugodna kod moreplovaca južnog dijela Crvenog mora, Adenskog zaliva, Arapskog mora, Perzijskog zaliva, kod Arapa iz oblasti Hadremevta, Omana i somalijskih muslimana. Oni i dalje u njegovo ime uče Fatihu kad se otisnu morskim površinama. Uspomena na njega je živa i u njegovim pomorskim djelima napisanim u poeziji koja počinje i koja se završava sa sjećanjem i veličanjem Allaha, dž.š., i u kojima utvrđuje odgovornost kapetana broda u odnosu na posadu i savjetuje ga riječima: „Čuvaj se šefa posade broda. Nemoj ga zapostavljati. On je kod nesreće tvoja najveća pomoć. Ovo djelo sam napisao u pedestoj godini života u kojima nikada nisam samog ostavio šefa posade, a da se nisam našao na čelu ja ili moj zamjenik.“

Bez obzira iz kog ugla posmatrali tekst Nehrevalija, moralnog, racionalističkog ili umjetničko-pomorskog teško je tome povjerovati. Svejedno da li je Ibni Madžid pio u društvu Vaska de Game ili nije posigurno se zna kod svih mornara i u svim vremenima da arapski pilot i portugalski admiral nijesu mogli pijani stići do Indije.

Kao što sumnjamo u priču koja govori o Ibni Madžidovom konzumiranju alkohola isto tako nismo u potpunosti sigurni da je Ibni Madžid muallim Kana.

Ovdje je važno istaći da je Nehrevali prikazao raskršća puteva između civilizacije koja je u stalnom usponu i one koja je na putu svoga zalaska. Šahabuddin ibni Madžid potječe iz vrlo ugledne porodice pomoraca. Njegovo ime je bilo poznato na obalama Indijskog okeana sve do prošlog stoljeća pa čak i do prve polovine našeg vijeka u što sam se uvjerio za vrijeme moje posjete Maldivu 1934. godine u razgovoru sa jednim ministrom u vladi sultana Iskendera.

Ahmed ibni Madžid je ostavio vrlo važna dokumenta o plovidbi u istočnim morima. Među njima je, svakako, najvažnije njegovo djelo El-fevaidu fi usulil bahri vel kavaid. Pravo umjetničko djelo u kome je ponajviše govorio o pomorskoj i astronomskoj terminologiji i pravilima za orijentaciju na otvorenom moru, pri prilazu ostrvima, o ciklonima, o izlasku i ulazku brodova u pristaništa itd. Djelo je slično savremenim djelima o pomorstvu poznatim pod imenom the shalloug iako je pisano u poeziji.

Ibni Madžid je napisao nešto preko tri stotine djela iz oblasti pomorstva. Pored gore navedenog u važnija njegova djela iz ove oblasti spadaju još i ova: Havijetul ihtisari fi usuli ilmil bihari, zatim pjesme o redžezu koje direktno ukazuju na određena mjesta od Rta Hafuni do Bab el Mendeba ili do ulaza u Perzijski zaliv.

Joao de Barros, istoričar putovanja Vaska de Game, kaže o ostvrima Bahrejna sljedeće: „Sve što se nalazi u djelu Velika geografija o ovome području uzeto je iz arapskih i perzijskih geografskih izvora.“

Alfonso de Albuquerque je svome izvještaju portugalskom kralju 1512. godine pripojio i veliku pomorsku kartu jednog kapetana sa Jave na kojoj je bio ucrtan Rt dobre nade, Portugal, Crveno more, Perzijsko more, Malajski arhipelag i pomorski prolazi do Kine. Ako kažemo da su krstaši za vrijeme Krstaških ratova od Arapa prenijeli u Evropu busolu onda to ne možemo ničim negirati niti dokazati. Pomorci Venecije i Genove nisu čekali Krstaške ratove da bi saznali da arapski moreplovci upotrebljavaju kompas, joseph-toussaint.

Reinaud je u prvoj polovini prošloga stoljeća u svome djelu Introduction a la geographie des orientaux, Paris 1848,[9] istakao da je busola upotrijebljena i na istoku i na zapadu i u isto vrijeme otprilike krajem dvanaestog i početkom trinaestog stoljeća. Međutim, mi još ne znamo u kom stoljeću je otkrivena osobenost magneta, kao ni mjesto gdje je ta osobenost otkrivena. Kinezi tvrde da su to otkrili još prije nove ere. Reinaud ne sumnja u ovo nego sumnja u njihovu upotrebu busole za koju bi vjerovatno čuli Arapi i Perzijanci i ukazali na to u svojim djelima.

Reinaud navodi da je prvi put upotreba busole spomenuta u jednom kineskom djelu iz dvanaestog stoljeća naše ere. Potrebno je izbjegavati svaku pretjeranost o uticaju ovog otkrića na razvoj pomorstva kod Kineza ili Arapa ili Perzijanaca, „ova znanost je naglo uznapredovala u Evropi od petnaestog stoljeća. Danas je poznata pod imenom hidrografija. Njeni temelji su udareni u osamnaestom stoljeću napretkom tehničkih znanosti i astronomije“.[10] Busola pokazuje samo smjer i ništa više. Pomorci su da bi odredili svoj položaj na otvorenom moru koristili kretanje nebeskih tijela. U ovu svrhu upotrijebljen je i astrolab na čiju preciznost se nije moglo oslanjati na brodu koga su valovi bacali tamo-amo.

G. Ferrand je našao u djelu Opis Kambodže (god. 1297), a na to je ukazao i Hirth u svom djelu Povijest Kine, neka objašnjenja koja se odnose na luku Kanton krajem jedanaestog stoljeća, između ostalog i pasus koji govori o smjeru kretanja na moru: „Kada je noć jako mračna onda mornari koriste magnetnu iglu.“[11]

Ferrandu je, takođe, pošlo za rukom da otkrije i jedan arapski rukopis u Nacionalnoj biblioteci u Parizu pod naslovom Kenzul bihari fi mearifeti el bihari čiji autor je Bejlek el-Kabdžaki, a datira iz 1282. godine. U rukopisu stoji da su pomorci Sirisjkog mora pri orijentaciji na otvorenom moru za vrijeme velike pomrčine smjer kretanja broda određivali pomoću busole. Bejlek navodi da je lično to vidio prilikom putovanja iz Tripolisa za Aleksandriju.[12]

Makrizi je, u svome djelu El-Hutat[13] (1410-1430), opisujući kompas rekao da se on sastoji od željeza u obliku ribe koje pliva na vodi na plovcima od trske ili plute i kada se umiri uvijek pokazuje južnu stranu.

Sve ovo o čemu smo govorili ne potvrđuje niti negira da su busolu Evropljani uzeli od Arapa ili obratno. Kinezi su ipak prvi koji su primjetili osobenost magneta.

Takođe smatramo da sve ovo što smo naveli o Vasku de Gami, mualimu Kani (ili Ibni Madžidu?), Albuquerquu i mualimu Omeru ne bi trebalo da nas učini pristrasnim pa da svaki progres u pomorstvu pripišemo islamsko-arapskoj kulturi i civilizaciji. Ovakav prilaz ovoj temi mi u osnovi odbijamo.

Rezimirajući sve ovo ovdje ćemo donijeti i osnove na kojima bi trebalo da bude bazirano svako induktivno zaključivanje po pitanju uticaja arapskog pomorstva na Evropu u vremenu renesanse:

Prvo: Trgovina i pomorstvo su dva vida i dva elementa kulture.

Drugo: Trgovina i pomorstvo su neodvojivi jedno od drugog i predstavljaju sredstvo komuniciranja među narodima. Pomorstvo ima posebnu važnost u proučavanju kulture i civilizacije zbog toga što sami poduhvat iziskuje poznavanje mnogih prirodnih pojava kao što je vjetar, strujanje, plima i oseka, poznavanje godišnjih doba i njihovog uticaja na pomorstvo, zatim proučavanje karakteristike mora itd. Pomorstvo je bazirano na mnogim naučnim disciplinama, a i na iskustvu. Okeani su prostrane morske površine koje su slične jedne drugima. Njihova vodena površina se mijenja kreonome vjetrova, boja, takođe, shodno onome što se nalazi i živi u vodi i svjetlosti koja se reflektira na samoj površini vode. Čovjek je kada putuje morem, kako to kaže jedan od Hulefai rašidina, kao „crv na grani“. Dovoljno je da se grana prelomi pa da se nađe u sredini za koju nije stvoren da bi u njoj živio. Čovjek se u početku zadovoljavao sa plovidbom duž same obale. Koristi od plovidbe nije imao sve dok se nije oslobodio kopna i predao otvorenom moru gdje je jedino mogao biti siguran i zaštićen od vjetrova koji bi ga u priobalskom dijelu bacili na kopno i potpuno uništili.

Treće: Današnja kultura i civlizacija kćerka je Egipta, Grčke, Rima, hrišćanstva i epohe renesanse. Ona duguje arapskoj kulturi i civilizaciji čijom zaslugom su znanosti i filozofija starog svijeta (Perzija, Indija i Grčka) prenešeni u Evropu. To nije bilo slijepo prenošenje. Ono je bilo potkrijepljeno mnogim komentarima i dopunjeno originalnom mišlju.

Zbog toga je teško negirati uticaj Arapa na razvoj geografskih saznanja o Aziji i Africi. Prije nego što se islamska imperija okrenula grčkim perzijskim i indijskim znanostima, poznavanje drugih pokrajina bilo je neophodno radi širenja i osvajanja. Put za ove osvajačke poduhvate bio je već pripremljen, zahvaljujući arapskim i perzijskim trgovcima koji su na obalama istočnih mora, još prije pojave islama, imali svoje trgovačke centre. Kada je počelo formiranje islamske imperije onda je bilo nužno i neophodno upoznati kopnene i pomorske puteve radi organiziranja pošte. Ovo je bio jedan od važnih faktora islamske geografije. Na njemu se temelji geografija Hordazabeha i Ibni Kuddame. El-Džejhanijev rad na prikupljanju podataka o pojedinim stranim državama više je bio ekspanzionistički, nego naučni. Arapska geografija je, kako to kaže Vivien de Saint-Martin, bila slična rimskoj geografiji čiji geografi su druge zemlje upoznali osvajanjem i trgovačkim putovanjima.[14] Ona je deskriptivna i praktična geografija sve do vremena halife El-Me'muna kada je izdato naređenje da se izmjeri astronomski stepen u provinciji Sendžar i da se prevedu djela Ptolomeja i drugih grčkih geografa.

Ovo ne znači da je evropska renesansa iz arapske kulture uzela svoje pomorska saznanja, ali pred nama se nalaze mnogi dokazi koji govore o kontaktima Dalekog i Bliskog istoka i afričkog sjevera sa evropskim zapadom. Ovi kontakti su očiti na ovim mjestima i u ovim vremenskim periodima: Prvo, dodiri koji su postojali između Abasidske države i Zapada. Drugo, Omajadska država u Španiji (Andaluzija). Treće, arapsko osvajanje Sicilije, zatim njihovo povlačenje sa ostrva uz egzistiranje njihovog administrativnog sistema čak i u vremenu kada su Normani gospodarili ostrvom. Širokogrudnost Normana, u odnosu na arapsko stanovništvo i arapske znanosti, bila je do te mjere da je dvor Rogera II i Frederika II iz dinastije Hohenstauffen u Palermu s pravom nosio epitet objedinitelja tradicije i kulture Istoka i Zapada. Četvrto, pokušaj Krstaša da zagospodare Bliskim istokom pod izgovorom zaštite svetih mjesta. Ovo je, takođe, bio jedan od pozitivnih kulturnih kontakata.

Što se tiče trgovačkih dodira između Istoka i Zapada Ibni Horda Zabeh u svome djelu El-Mesaliku vel memaliku govori o „trgovačkom putovanju židova Er-Razanija i kontaktima koje su oni održavali između Istoka i Zapada kopnom i morem. Oni su pored hebrejskog govorili još i arapskim, perzijskim, grčkim, slovenskim i mnogim drugim evropskim jezicima. Iz Evrope su uvozili tkaninu, kožu, krzno i vunene proizvode, a sa Istoka mošus, ud, kamfor, cimet i razne začine. Iz Evrope su Atlanskim okeanom robu prebacivali do Ferme, a odatle kopnom do Kulzuma, zatim istočnim dijelom Sueckog mora do Džide odakle su ponovo morem nastavljali put za Sind, Indiju i Kinu. Pri povratku su išli istim putem. Ponekad bi svratili i u Konstantin i tu prodali robu, a nekada bi se sa robom iz Evrope iskrcali u Antiohiju i kopnom išli do Džabije u Siriji, a odatle Eufratom do Bagdada a zatim Omana, Sinda, Indije i Kine. Sva ova trgovačka putovanja bila su povezana jedna s drugima“.[15]

Ovdje je potrebno obratiti pažnju na posljednju rečenicu da su ova trgovačka putovanja bila povezana jedna s drugima.

Najbolje je, ako želimo da rezimiramo ove kontakte između Istoka i Zapada, da kažemo nekoliko riječi o velikom arapskom geografu El-Idrisiju. U jednom djelu Es-Sifdi, arapski pisac iz 14. stoljeća (umro 1363. godine), o El-Idrisiju kaže sljedeće:

„Roger, vladar Sicilije je bio veliki ljubitelj nauke i filozofije. On je na svoj dvor pozvao El-Idrisija, autora djela Nuzhetul muštaki fi ihtirakil afaki i zatražio da mu sačini nešto u obliku kugle na kojoj će biti prikazana Zemlja. Od srebra težine 400 000 dirhema El-Idrisi je napravio više globusa, postavio ih jedne iznad drugih, zatim ih oblikovao na poseban način što je kod Rogera izazvalo osobito zadovoljstvo. Roger je dalje da bi provjerio informacije o pojedinim zemljama otpremio više ekipa u razne dijelove svijeta na istok i zapad, sjever i jug, a sa njima i izvjestan broj slikara pomoću kojih je El-Idrisi upotpunjavao ono što je želio dok nije na taj način nastalo njegovo poznato djelo Nuzhetul muštaki fi ihtirakil afaki.“[16]

Kračkovski je komentarišući ovaj pasus rekao:

„Roger je živio na razvodu dviju svjetskih kultura u to vrijeme. Vrlo dobro je poznavao i jednu i drugu kulturu. Njegovo zaduženje arapskog naučnika da napiše djelo o tada poznatom dijelu svijeta dokaz je premoći arapske kulture u tom vremenu. Dvor Normana na Siciliji bio je pola istočni ako nije bio i sav.“

El-Idrisi hvali svoga patrona, normanskog kralja, na način kako je to poznato kod istočnih naroda pripisujući sve zasluge čak i sam naučni rad njemu. El-Idrisi kaže: „Jedna od pozitivnih osobina Rogera bila je, kada se njegova vlast proširila i na Grčku, da sazna stvarno stanje svoje zemlje, kopnene i pomorske puteve, granice i druge osobenosti, kao i ostale zemlje u poznatim sedam pokrajina svijeta. Pošto u djelima koja o tome govore kao što je djelo El-Mesudija, El-Džihanija, Ibni Hordazabeha, El-Havkalija, El-Ja'kubija, Ptolomeja i drugih nije našao što bi ga zadovoljilo, pozvao je naučnike koji se bave ovim pitanjima, razgovarao sa njima i ustanovio da njihovo poznavanje ovih pokrajina ostaje u granicama spomenutih djela. Tada je iz svih pokrajina pozvao one koji ih poznaju i koji tamo žive, odnosno one koji su ih proputovali, porazgovarao sa njima i ono u čemu su bili jednoglasni uzeo, a ostalo odbacio. Petnaest godina je radio na ovome djelu, otkrivao i istraživao dok nije postigao ono što je želio. Sve udaljenosti, geografske širine i dužine je provjerio, a onda sačinio globus na kome je unio svih sedam pokrajina sa morima i rijekama, gradovima i selima, putevima i poznatijim pristaništima. Zatim je napisao djelo u kome je opširno govorio o ovim pokrajinama, o stanovništvu, mjestima, morima, planinama, rijekama, poljoprivredi, industriji, trgovini i nazvao ga Nuzhetul muštaki fi ihtirakil afaki. To je bilo u prvoj polovini januara, odnosno mjeseca ševvala 548. godine.“[17]

Mi svi znamo šta je učinio Portugalac Henrik Pomorac, osnivač nautičko-hidrografske škole u Sagrežu u jugozapadnom dijelu Iberijskog poluostrva. Okupio je sve moreplovce i geografe samo da bi prodro u Atlanski okean i otkrio afričku obalu. Prije njega isto je učinio i Alfonso X poznat pod imenom „Mudri“ (1221-1248), kralj Kastilje, koji je okupio arapske naučnike koji su nakon dužeg rada izdali Alfonsov zidž (1250), odnosno astronomske tablice o položaju Sunca, Mjeseca, zvijezda i planeta. Ove tablice su kasnije fotokopirane za potrebe španskih moreplovaca.

Kada su Židovi protjerani iz Kastilje 1492. god. Oni su sa sobom ponijeli i arapska pomorska djela i astronomske tablice između kojih izdvajamo pomorske karte i pomorske vodiče. Škola koja je postojala u Kastilji bila je pionir u ovim znanostima.

Što se tiče uticaja arapskog istoka na evropski zapad putem Krstaških ratova Ernest Barker je po ovom pitanju zauzeo negativan stav. On je otvoreno kritikovao Hansa Prutza,[18] autora djela Kulturna istorija i Krstaški vojni pohodi koji je napredak Evrope između 1100-1300. god. doveo jedino u vezu sa Krstaškim ratovima. Ovaj napredak je pripremio put renesansi, geografskim otkrićima i vjerskoj reformaciji. Prutz priznaje da su Španija i Sicilija važni izvori uticaja arapske kulture u Srednjem vijeku, ali ono što se je odigralo u Palestini za vrijeme Krstaških ratova ima mnogo veći značaj. Ernest Barker, međutim, smatra da su Krstaški ratovi jedan od faktora koji su sudjelovali u buđenju Evrope, a nikako da su oni i jedini. On između ostalog kaže: „Greška je ovdje jasna. Ona se sastoji u koncentraciji na jedan uzrok. Nemoguće je izbjeći osjećaju, kada čitamo Prutza, da je on potcijenio latinsko-zapadnu kulturu i civilizaciju i bio sklon pretjerivanju iz ljubavi prema arapskoj kulturi kako bi time ostavio što više prostora za uticaj ove na Zapad putem Krstaških ratova, a to je mnogo veće i od samog dokazanog materijala s kojim raspolažemo.“[19]

Bez obzira da li će čitalac prihvatiti mišljenje Ernesta Barkera, profesora političkih nauka na Kembridžu ili mišljenje njemačkog naučnika Prutza nema sumnje da je arapska kultura i civilizacija izvršila veliki uticaj na Evropu svejedno bilo to putem Krstaških ratova ili samim kulturnim dodirima u Španiji i Siciliji.

Arapska geografija, bila ona deskriptivna ili matematičko-astronomska, osigurala je, još od vremena halife Me'muna prevođenjem Ptolemeja i drugih, epohi renesanse u Floransi, Venecijanskim republikama, Đenovi, Kastilji i Portugaliji kada su se okrenule putovanjima i geografskim otkrićima, veliko naučno blago koje je omogućilo evropskim moreplovcima da smjelo krenu na pomorska putovanja. Svejedno je da li se radilo o portugalskim putovanjima na istok ili o Kolumbovom putu na zapad sredstvo putovanja je uvijek bilo isto: brod, karta, instrumenti i pomorska saznanja, a cilj uvijek jedan: stići do Indije i Kine. Neka mi čitalac dozvoli da ovaj rad završim riječima velikog orijentaliste Josepha Teussainta Reinauda koji je preveo i objavio geografiju velikog arapskog geografa Ebul Fidaa. Uz prijevod on je napisao i predgovor pod naslovom „Introduction a la geographie des orientaux“ u kome je na kraju rekao i ovo: „Da naš sud o arapskim djelima bude objektivan potrebno je da se vratimo u istoriju prije otkrivanja Rta dobre nade i američkog kontinenta. Tada ćemo shvatiti mjesto i udio arapskih djela u kasnijim geografskim otkrićima. Arapi su nosili naučnu baklju i čuvali njen sveti plamen. Na taj način oni su uistinu bili piloti evropskim moreplovcima četrnaestog i petnaestog stoljeća.“

 

Izvor: Islamska misao, revija za islamistiku, teologiju i informatiku, godina I, broj 11, Starješinstvo IZ u SR BiH, Hrvatskoj i Sloveniji, Sarajevo, oktobar 1979, str. 5-10.