El-Biruni je rođen u selu Kjatu u blizini grada Harezma ili Hive u današnjem Uzbekistanu. Odatle i nadimak Biruni što znači izvanjski, izvan grada rođen, što po mišljenju Kračkovskog sadrži izvjesnu notu ironičnog naziva. Prvo obrazovanje je stekao u Harezmu gdje je izučavao prirodne nauke i jezike istočnih naroda. Već sa 22-23 godine postao je pravi enciklopedist svoga vremena, posebno izučavajući matematiku, astronomiju, medicinu, hronologiju, historiju i filozofiju. On je odbacivao religiozno-idealističke predstave i učenja i sve je podvrgavao naučno-kritičkom metodu, smatrajući da sve mora provjeriti putem opipa.
Oko 1010. godine su ga pozvali u harezmijsku Akademiju Me'muna gdje su bili okupljeni najpoznatiji naučnici tog vremena, među njima i Ibn Sina. Tu je Biruni stupio u naučnu polemiku sa Ibn Sinom o pitanju ustrojstva svemira. Biruni je stavio pod sumnju aristotelovsko učenje o svemiru i postavio je Ibn Sini deset pitanja kao prigovore na Aristotelovu filozofiju, na koja je odgovarao Ibn Sina i ta polemika u nauci je poznata pod nazivom Pitanja i odgovori.
1017. Biruni biva silom odveden na dvor Mahmuda od Gazne koji je osvojio Harezm i postavio u njemu svog namjesnika. U to vrijeme je bilo nemoguće vršiti nova naučna otkrića pored tako žestokog fanatika kao što je bio Mahmud od Gazne. On je doveo Birunija na svoj dvor kao iskusnog astronoma koji bi trebao da mu proriče budućnost. O dolasku Birunija u Gaznu piše iranski hroničar Nizami i svom djelu Četiri besjede:
Kada je Biruni došao u Gaznu, Mahmud je sjedio u bašči „1000 drveta“ na jednom čardaku. Bašča je imala četvera vrata prema četiri strane svijeta. Sultan je pitao Birunija na koja će vrata izaći, da mu to napiše na papir. Biruni je napisao i stavio ispod jednog dušeka, kako mu je naredio sultan. Tada je sultan naredio da se na istočnoj strani bašče probiju i peta vrata i na njih je izašao, a onda je naredio da donesu papir ispod dušeka. Na tom papiru Biruni je napisao da neće izaći ni na jedna nego će na istočnoj strani probiti peta vrata na koja će izaći. Mahmud se mnogo razljutio i naredio da Birunija bace odozgo sa zida na dvorište, da se razbije. Tako su i uradili, ali padajući Biruni se uhvatio za neku mrežu postavljenu za komarce i pao nepovrijeđen na zemlju. Sultan ga je pitao da li je i to prorekao, a Biruni reče da jeste i zatraži od svog pratioca kalendar u kome je za taj dan pisalo da će ga baciti sa visine, ali da će ostati nepovrijeđen. Ovo je još više razljutilo naprasitog sultana, pa je naredio da ga bace u tvrđavu u zatvor gdje je ostao šest mjeseci, odakle ga je izvukao vezir Mejmendi. U znak izvinjenja sultan mu je poslao bogatu nagradu.[1]
Ova priča govori o tome da je Biruni u XII vijeku u narodu važio kao svojevrstan čudotvorac i vrač, a konačno poznata je i naprasita narav Mahmuda. Međutim, ne može se mnogo vjerovati da se Biruni bavio astrološkim proricanjem, zato što je vjerovao samo u ono što se opipom može provjeriti. On se i na dvoru Mahmuda nastavio baviti naučnim radom na svoj način te je možda i tu došlo do nesporazuma sa Mahmudom koji je bio fanatik i vjerovao u dogme.
Ipak, poznavanje sa Mahmudom omogućilo je Biruniju da putuje po dalekim zemljama, posebno u Indiju, prilikom Mahmudovih osvajačkih pohoda, i da se upozna sa raznim narodima, njihovom kulturom, historijom i jezikom, što je rezultiralo nastankom velikih Birunijevih djela.
Prvo veliko djelo Birunija je Tragovi sačuvani od minulih vijekova. Napisao ga je prije dolaska u Gaznu. U njemu su obrađeni historija, hronologija, običaji, praznici, imena dana i mjeseci kod poznatih naroda tog vremena kao što su Iranci, Jevreji, Sabejci, Arapi, Kopti, Grci, Rimljani, Harezmejci, Sogdijanci. Drugo važno djelo Birunija nosi naslov O Indiji razum prihvata ili odbacuje, skraćeno pod nazivom Ma lil-hind, a prevodi se samo kao Indija ili O Indiji.
Po ocjeni naučnika Biruni spada u pionire kulturnog zbližavanja naroda Srednje Azije i Indije. Bogata kultura Indije privlačila je pažnju Birunija još od mladih dana. On je proučio sve o Indiji što mu je došlo do ruku, napisano u arapskoj literaturi i literaturi na staroiranskim jezicima. U 45. godini života počeo je učiti sanskrit od indijskih naučnika.
U Indiju je išao više puta između 1018. i 1030. godine. Po Indiji je širio učenja Grčke i učenja naroda Bliskog Istoka. Preveo je na sanskrit Euklidove Elemente i jednu svoju astronomsku studiju.
U djelu O Indiji on opisuje indijsku filozofiju, računanje vremena, običaje, vjerovanja, geografiju, književnost, astronomiju, pravo i astrologiju.
Poslije ovog djela Biruni se nastanio u Gazni i nastavio sa pisanjem radova iz geometrije, aritmetike, astronomije, mineralogije, medicine i drugih nauka. Iz tog perioda značajno je djelo Mesudov kanon o nebeskim tijelima i zvijezdama. Isto tako važna je knjiga o poznavanju kamenja pod naslovom Knjiga o poznavanju dragog kamenja u kojoj opisuje rude i kamenove sa specifičnim težinama elemenata koje je sam vrlo precizno određivao.
Mnogi naučnici Bliskog i Srednjeg Istoka kao što su Hajjam, Nasirudin Tusi, Ulugbeg i drugi bili su direktni sljedbenici Birunijevih naprednih i naučnih pogleda.
Naučna djela i dostignuća Birunija odigrala su vrlo važnu ulogu u razvitku nauke uopšte i za pet vijekova su preduhitrila mnoge napredne ideje o nauci koje se javljaju i prihvataju u epohi evropske renesanse.
Izvor: Razvoj nauke u X vijeku (referat), student: Emina Cerić, mentor: doc. dr. Namir Karahalilović, Univerzitet u Sarajevu, Filozofski fakultet, odsjek: Orijentalna filologija, Sarajevo, 13.01.2006.